بەڕێز سەرۆکی هەرێمی کوردستان
بەڕێزان سەرۆک و ئەندامانی پارلەمانی کوردستان
بەڕێزان سەرۆک و ئەندامانی ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان
بەڕێزان وه‌زیرانی پەروەردە، خوێندنی  با‌ڵاو  رۆشنبیریی
بەڕێزان ئه‌ندامانی مەکتەبی سیاسیی ی. ن. ک، پ. د. ک، یەکگرتووی ئیسلامیی و حیزبە کوردستانییەکان

 پەیامی کۆمەڵێک نووسەرو ئەدیب و ئەکادیمیستی کورد

بابەت/ ستاندەرایزکردنی زمانی کوردیی

هەنووکە، بەهەموو پێوەرە دیرۆکیی و رۆشنبیریی و دێمۆگرافییەکان، شێوەزاری کرمانجیی ناوەڕاست بووەتە زمانی رۆشنبیریی و پەروەردەیی لە هەرسێ پارێزگا گەورەکەی هەرێمی کوردستان (هەولێر، کەرکوک و سلێمانی)، جگە لەوەی بووەتە زمانی هەڤپەیڤینی سیاسیی و کۆمە‌ڵایەتیی لەنێوان پایتەخت و هەموو هەرێمدا، بە دەڤەری  بادینان و پارێزگای دهۆکیشەوە. شێوەزاری کرمانجیی ناوەڕاست چیتر لەهجەیەکی لۆکاڵ و میللیی نییە، بەڵکوو زمانی هەزاران کتێب و سەدان رۆژنامەیەو  بازاڕێکی گەورەی کتێب و خوێندنەوەی لە کوردستاندا دروستکردووەو خەریکە دەبێتە زمانی فیکرو بیرکردنەوە لە بواری فەلسەفەو زانستە سیاسیی و کۆمە‌ڵایەتییەکاندا و هەزاران زاراوەی زانستیی و مرۆیی تێڕژاوە. هەروەها، بەحوکمی واقیعی دیرۆکیی، جیۆگرافیی، سیاسیی و رۆشنبیریی، کرمانجیی ناوەڕاست بووەتە ئەڵقەی پەیوەندیی نێوان کرمانجیی ژووروو و کرمانجیی خواروو بەهەموو شێوەزارە جیاوازەکانیانەوە.

سەرباری کۆششی رژێمی پێشووی بەغداد بۆ پەرتکردنی کورد لەڕێگەی لەتکردنی زمانەکەیەوە، هەروەها سەرباری کارکردن لەسەر هەمان گوتاری شۆڤینیی لە‌لایەن هەندێ لە رەگەزپەرستە عەرەب و تورکەکانەوە، کە پێیانوایە کورد توانای یەکخستنی ئیرادەی سیاسیی و ستاندەرایزکردنی زمانی خۆی نییە، بە‌ڵام تا ئێستا ئیرادەی کورد، پابەندبوونی خۆی بەو شێوەزارەی زمانەکەیەوە پاراستووەو سەلماندووە.

ئەڵبەتە لەم بارەیەوە هەمووان، بە رۆشنبیرو سیاسیی و پەروەردەکارانەوە، بەرپرسیارییەتی گەورەمان لەسەر شانە، بە‌ڵام بەرپرسیارییەتی مێژوویی لەسەر شانی سیاسییەکان و دەزگا سەروەرییە  باڵاکانی هەرێمە (وەک سەرۆکایەتی هەرێم، پارلەمان و ئەنجوومەنی وەزیران) کە پێویستە لەئاست هەستیاریی قۆناغەکەدا بن و ئەو حوکمی دیفاکتۆیە بۆ بڕیاری سیاسیی، تەرجەمە بکەن. چونکە مێژوو پێماندەڵێ بڕیارە چارەنووسسازەکان پێویستی بە سیاسەتمەداری دووربین و خاوەن هەستی دیرۆکیی و نیشتمانییه‌.

بەفەرمیی ناسینی شێوەزاری کارپێکراوی هەنووکەیی لە هەرێمی کورستاندا مانای ئەوە ناگەیەنێ کە شێوەزارەکانی تر، بەتایبەتیی کرمانجیی ژووروو، هەورامانیی و لوڕیی و….تاد،  بایەخیان پێنەدرێ، بەڵکوو بەپێچەوانەوە پێویستە هاوکات بەشی زانکۆیی و پەیمانگای نیشتمانیی تایبەت بە لێکۆڵینەوەی چڕوپڕی هەموو شێوەزارەکانی زمانی کوردیی دابمەزرێندرێ، بەمەبەستی دەوڵەمەندکردن و موتوربەکردنی ئەو شێوەزارەی کە ئومێد دەکەین لەم قۆناغەدا بە فەرمیی بناسرێ. چونکە وەنەبێ زمانی کارپێکراوی ئێستا زمانێکی ئایدیال و بێ کێماسیی بێت و پێویستیی بەدەوڵەمەندکردن و گەشەپێدان نەبێت، بەڵکوو مەبەستمانە تەنها لەڕووی گرامەرو رێنووس و بەکارهێنانی گشتییەوە بەفەرمیی بناسرێ، دەنا لەڕووی وشەسازیی و زارەوەسازییەوە پێویستە زمانێکی کراوە  بێ  بەسەر هەموو شێوەزارەکاندا. زانستی زمانناسییش پێماندەڵێ زمان بوونەوەرێکی مێژوییەو رۆژ بەڕۆژو سا‌ڵ لەدوای سا‌ڵ گەشەدەکات، تا ژمارەی هاوواتاکانیش (مرادفات- synonyms ) لە زماندا زۆرتربن  مانای دەوڵەمەندیی ئەو زمانە دەگەیەنێ، نەک پەرتبوون و لێکدابڕان. زمانی کوردییش پێویستیی بەهەموو شێوەزارەکانی خۆی هەیەو هیچیانی لێ زیاد نییە.

ئەو زمانەی کە مەبەستمانە بەفەرمیی بناسرێ هەمان ئەو زمانەیە کە زانای خوالێخۆشبوو (تۆفیق وەهبی بەگ) رێنووسی بۆ داناوە، زمانی یه‌که‌مین حکومه‌تی کوردیی، حکومه‌ته‌که‌ی شێخ مه‌حمود و کۆماری مه‌هاباد بوو، پاشان ساڵی 1959 لە کۆنفرانسی گشتیی مامۆستایان لە شەقڵاوە جەخت لەسەر بەفەرمیی ناسینی کراوەتەوە، دواتر سەرکردەی خوالێخۆشبوو  بارزانیی یەکەم و پارتیی دیموکراتی کوردستان لەدوای رێکەوتننامەی ئاداری 1970وە پشتگیریی ئەو هەنگاوەیان کردووە، بەتایبەتیی لەبواری پەروەردەدا. هەربۆیە هەنگاوێکی نیشتمانیی و دۆزێکی چارەنووسسازە کە دەسە‌ڵاتی کوردیی ئەو پێشینە مێژوویی و کولتووریی و سیاسییە بە فەرمیی زیندوو بکاتەوەو بیکاتە بڕیاری سیاسیی.

هیچ دەسە‌ڵاتێکی سیاسیی، هه‌رچەند خاوەن هێزو زەبر  بێ ، ناتوانێ بەزۆر زمانێک دابتاشێ یان بەزۆر زمانێک لەناوبەرێت، بەڵکوو دەتوانێ ئەو زمانەی، کە حوکمی واقیع دروستی کردووە، بە فەرمیی بناسێنێ و گەشەی پێبدا. پاشان زمان خۆبه‌خۆ، بەشێوازێکی سروشتیی، بە وشەو فرێزی شێوەزارەکانی تر، دەوڵەمەندتر دەبێ . بۆ ئەو مەبەستە هەندێجار دەسە‌ڵاتی سیاسیی پەنا دەبا  بۆ ژێدەرە پیرۆزەکان و کتێبە ئایینییەکان، وەک لە ستاندەرایزکردنی هەردوو زمانی عەرەبیی و عیبرییدا، بەپشتبەستن بە زمانی قورئان و زمانی تەورات، پەنای بۆ برا. هەندێجاریش دەسە‌ڵاتی سیاسیی پەنادەبا  بۆ ژێدەرە کولتوورییەکان، وەک لە ستاندەرایزکردنی هەردوو زمانی فارسیی و تورکییدا پەنای بۆ برا، کاتێ زمانی  باوی ئەدەبیی لە شارە گەورەکانی وەک شیرازو تاران و ئیستەنبوڵدا بە فەرمیی بڕیاریان لەسەر درا. یاخود لە و‌ڵاتی فڕانسه‌ زمانی ئەدەبیی پاریس، لە ئیتالیا زمانی کولتووریی فلۆرێنس و لە زمانی چاینییدا شێوەزاری بەیجین کران بە بناغەی زمانی ستاندەردو لەڕووی سیاسییەوە بەفەرمیی ناسران.

سە بارەت بە ستاندەرایزکردنی زمانی کوردیی، ئێمە وەک کۆمەڵێک نووسەرو ئەدیب و ئەکادیمیست و رۆژنامه‌نووسی کورد، پێمانوایە و باشتر وایە دەسە‌ڵاتی سیاسیی لە هەرێمی کوردستان، سوود لە ئەزموونی دووەم وەربگرێ، واتە بەلەبەرچاوگرتنی ژێدەری کولتووریی لە هەرسێ پارێزگا گەورەکەی هەرێمی کوردستان له‌ کۆی چوار پارێزگاداو، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو کتێبخانە گەورەیەی کە لە سەردەمی میرنشینی  بابانەوە شاکاری ئەدەبیی و کولتووریی و رۆژنامەوانیی و وەرگێڕانی جۆراوجۆری تێدەڕژێ. تا هەنووکەش، لە سەردەمی بەپایتەختبوونی هەولێردا، لە دەوڵەمەندبوون و گەورەبوون و گەشەکردنی بەردەوامدایە.

ئاشکرایە لە دۆخی نەتەوەیی ئێمەدا یەکێک لە هۆکارەکانی پارچەپارچەبوونی نەتەوەیی، یەکێک لەلاوازییەکانی گوتارو بونیادی ناسیۆنالیستی کوردیی، نەبوونی زمانێکی ستانده‌ردە کە ببێتە زمانحاڵی رەمزیی قەوارەی کوردیی، چونکە قەوارەی نەتەوەیی تەنها بەدامودەزگاو  باڵەخانەو لەشکر دروست نابێ و نایەتە پاراستن، بەڵکوو بەقوتابخانەو چاپخانەو زمانی هاوبەشیش دێتە بوون. ئەوەی مرۆڤ لە بوونەوەرێکی سادەوە دەکاتە ئەندامێکی پابەندی نەتەوەکەی، ئەو خەیا‌ڵ و پەیوەستبوونە سیمبۆڵییه‌یه‌ کە لەناو زماندا دروست دەبێ .

بۆیە پێشنیار دەکەین:

یەکەم: بەیاسایەک بڕیاربدرێ لەسەر بەفەرمیی ناسینی شێوەزاری کرمانجیی ناوەڕاست، وەک بەردی بناغەی زمانی ستانده‌ردی خوێندن و مامەڵەی نێوان دەزگا حکومییەکان. هاوکات، بەگوێرەی هەمان بڕیار، دەکرێ قوتابی و خوێندکار پابەندبکرێن کە لە پرۆگرامی (زمانی کوردیی)دا ئاشنایەتیی تەواو لەگە‌ڵ هەموو شێوەزارەکانی تری زمانەکەیاندا پەیدا بکه‌ن، لەپێناو زەمینەخۆشکردن بۆ ئه‌وه‌ی  شێوەزارە جیاوازەکان لەیەکتریی نزیکتر بکرێنه‌وه‌.

دووەم: بەیاسایەکی هاوپێچ (مرفق) بڕیاربدرێ لەسەر دامەزراندنی پەیمانگایەکی نەتەوەیی ( یاخود زانکۆ و دامه‌زراوه‌ زانستییه‌کان راسپێردرێن ) بۆ لێکۆڵینەوەو ساغکردنەوەو ئارشیفکردنی هەموو شێوەزارەکانی زمانی کوردیی و پێشکەشکردنی پێشنیاری بەردەوام، بۆ موتوربەکردنی زمانی فەرمیی بە وشەو فرێزو زاراوەی هەموو شێوەزارەکانی تر.

لە کۆتاییدا هیوادارین لە دڵسۆزییمان بگەن و ئەم خەمە بە هێند وەربگرن…
لەگە‌ڵ رێزماندا…

١٥/٠٤/٢٠٠٨

1.   ئارام کاکه‌ی فه‌لاح
2.   ئارام ره‌فعه‌ت
3.   ئارێز سمکۆ حوسێن
4.   ئازاد به‌رزنجی
5.   ئازاد سوبحی
6.   ئاسۆس هه‌ردی
7.   ئه‌حمه‌د میره‌
8.   د. ئه‌لبێرت عیسا
9.   د. ئه‌نوه‌ر قادر جاف
10. ئه‌نوه‌ری ره‌شی عه‌وڵا
11. به‌ختیار عه‌لی
12. به‌ختیار که‌ریم
13. تابان که‌مال عه‌لی
14. تاریق فاتیح
15. جه‌مال عه‌بدول
16. چۆمان هه‌ردی
17. حوسێن عارف
18. دارای مه‌حامی
19. دانا ره‌ووف
20. دڵشاد حه‌مه‌
21. رابه‌ر فایه‌ق
22. د. ره‌فیق سابیر
23. ره‌ووف بێگه‌رد
24. رێبوار سیوه‌یلی
25. رێبین ئه‌حمه‌د هه‌ردی
26.  د. رێنوار رێبین(د. پشتیوان عه‌بدوڵا)
27. سه‌ربه‌ست ره‌سووڵ
28. سه‌ڵاح ئه‌حمه‌د
29. د. شاهۆ سه‌عید
30. شوان ئه‌حمه‌د
31. شێرزاد حه‌سه‌ن
32. شێرکۆ بێکه‌س
33. شێرکۆ کرمانج
34. عه‌بد عارف
35. عه‌تا محه‌مه‌د
36. عه‌دنان عوسمان
37. د. فه‌ره‌یدون عه‌بدول به‌رزنجی
38.  فه‌تاح زاخۆیی
39. د. فوئاد حه‌مه‌ خورشید
40. کاروان کاکه‌ سوور
41. کامیار سابیر ( خه‌تاب سابیر)
42. د. که‌مال میراوده‌لی
43. گۆران عه‌بدوڵا
44. محه‌مه‌د حه‌مه‌ باقی
45. محه‌مه‌د قادر یونس
46. د. محه‌مه‌د که‌مال
47.  د.محه‌مه‌د ره‌ووف سه‌عید
48. مه‌ریوان وریا قانیع
49. نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د
50. هه‌ندرێن
51. هه‌ڵکه‌وت عه‌بدوڵا
52. د. هۆگر مه‌حمود فه‌ره‌ج
53. هیوا قادر