Zimanekaní Híndústan

Núsíní mallperrí Indiansaga
Wergérran le Inglísíyewe: Hesené Qazí

Shéwe qarey Hínd le jhimareyek komellgey jíyawazí zimaní pék hatúwe ke herkameyan le ziman u koltúrékí hawbeshda sheríkin. Xellkí Híndústan be zor ziman u díyaléktan qisan deken ke zorbeyan shéwezarí 15 zimaní serekín.

Héndék le zimanekaní Híndústan méjhúyekí diréjhí edebíyan heye – temení edebíyatí Sanskrit zíyatir le 5000 hezar sall u temení Tamil degate 3000 sall. Híndústan her weha zimaní ewtoshí heye ke shéwezarí núsíníyan níye. Le Híndústan 18 ziman be resmí nasrawin ( le sallí 1992 zimananí Konkani, Manipuri u Nepali lew lísteye zíyad kiran)u her kam lew zimanane edebíyatékí zor giríng u dewllemendyan berhe‌m hénawe.

Ew zimanane egercí le zor rúwewe le yek jíyawazin, bellam hemúyan le pénaw kultúrékí yekdest da kar deken ke jewhe‌rí edebíyatí gewrey Híndústan pék dehéné.Ewe péshkewtinéke le serzweíní lehjey zoruzewendí jor be jor da. Jhimarey axéweraní her kam le zimanekan le yekdí zor jíyawazin. Bo nimune, Hindi zíyatirí le 250 mílyon kes axéwerí heye, bellam be réjhe xellkékí zor kem be zimaní Adamanes qise deken.

Egercí be héndék le zimanekan degutré zimaní ” hozí ” yan “xojéyíí”, bellam ew heshímetey qiseyan pédeken lewaneye lew axéwerane zíyatir bin ke be héndék le zimane Urrúpayíyekan dedwén. Bo nimúne Bhili u Santali ke herdúkyan zimaní hozí n, her kamékyan zíyatir le 4 mílyon kes qiseyan pédeken. Nizíkey dú mílyon kes be zimaní Gondi qise deken. Le férgekaní Híndústan da be 58 zimaní jíyawaz dexwéndiré. Le Híndústan be 87 ziman rojhname derdecé, be 71 ziman bernamey radyoyí heye u be 15 zimanan fílm dirust dekré.

Zimanekaní Híndústan ser be cuwar binemalley zimanín: Hindu – Urrúpayí, Dravidiyai, Mon – Ximér u Cíní u- Tíbetí. Zorbey here zorí daníshtúwaní Híndústan be zimanekaní ser be binemalley Híndu-Urrúpayí u Dravidiyayí qise deken. Binemalle zimaníyekan kemtazor be ser girúpe jugrafíyayekanda dabesh debin. Zimanekaní ser be girúpí Híndu-Urrúpayí be shéwey serekí le herémekaní Bakúr u Néwerrast da qiseyan pé dekré.

Zimanekaní Xuwarúy Híndústan be shéwey serekí ser be girúpí zimananí Dravidiyayín.Héndék destey étiníkí le Asam u héndék le beshekaní Rojhhe‌llatí Híndústan be zimananí girúpí ser be binemalley Mon-Ximér qise deken.Ew xellkey ‌ le herémí Hímalíyay Bakúrí u le nizík sinúrí Burme dejhín be zimanekaní ser be binemalley Cíní u- Tíbetí qise deken. Axéweraní 54 zimaní jíyawazí ser be binemalley Híndu – Urrúpayí sé le cuwarí heshímetí Híndústan pék dehénin. 20 zimaní ser be binemalley Dravidiyayí le layen yek le cuwarí daníshtúanewe qiseyan pédekré. Axéweraní 20 zimaní ser be binemalley Mon – Ximér u 98 zimaní ser be binemalley Cíní u- Tíbetí dú le sedí daníshtuwanin.

Edebíyatí Híndústan

Rrecellekí edebíyatí Híndústan degerrétewe bo zíyatir le 5000 hezar sall lemew pésh. Ewe deqe kilasíkekaní díní Híndúyayetí, Búdayetí, Jeyníyayetí, u Síkayetí ؛ edebíyatí díwexaní padshakaní Híndústan؛ shé’rí zarekí u goraní؛ shé’r u pexshaní taze ke bír u hizrí nwé derdebrrin weber degiré.

Egercí ew wejaney be dúy yekdída hatún herkameyan edebíyatí Híndústanyan dewllemend kirdúwe u beshí xoyan téxistúwe, deqe kewnarakan héshtash karlékeríyan heye. Ta serubendí modérrn,be asayí edebíyat be régey nwandin u gutnewey degeyishte bísteran. Deq u círoke díníyekan, ke zoryan zorjar zor dúrudiréjh bún, le ber dekiran u be shéwey zarekí síng be síng le wejékewe radegwézran bo wejékí díke. Ja boye egercí nizíkey níwey daníshtúwaní Xuwarúy Asíya nexwéndewarin u natuwanin bixwénnewe u binúsn, bellam kultúrí herémeke heta billéy berewpésh cúwe.

Edebíyatí shéwe qarrey Híndústan be ser sé serubendanda dabesh dekré. Serdemí kewnara, ke zimaní Sanskrit balla dest bú ( ta nizík 1000 sal duway zayíní xayand) serubendí néwerrast , le nizíkey 1000 sall duway zayín ta berayíyekaní 1800 ( ke lew maweyeda zimane herémíyekan berew pésh cún)؛ u serubendí modérrin, ke ferhe‌ngí Urrúpayí karlékerí leserí hebúwe.Le dú serubendí yekemda, zorbey edebíyat shé’r bú yan be shéwey épígiram ( shé’rékí kurtí, be néwerok‌) , egercí pexshanísh dekar dekra. Le serubendí modérrin da, bekarhénaní pexshan be tewawí pésh xirawe.

Edebíyatí Híndústan be zor zimanan núsrawe. Her zimaney beshí xoy té xistúwe u taybetmendí lemerr xoy téda derbirríwe.Bellam le sertaserí méjhúy edebíyatí Híndústanda,zimanekaní ewé le yekitryan wergirtúwe u le babet, shéwaz, peshéwí, arraste u jwillanewekanyanda hawbesh bún.

Edebíyatí her zimanékí taybetí, forrm, remz u níyansí lemerr xoy heye, ja boye zor mentíqítire eger bigutré le Híndústan be radey edebíyat, ziman hene ke le edebíyat da pishkútún u gullyan kirdúwe. Willamí hawdillí núseraní afirénerí Híndústan be zor zimanan bo gírugiriftí hawbesh u ezmúní wekú yek bé emla u ewla rún u ashkraye.
Sanskrití qise pékirdin ew kaníyeye ke zimanekaní Aríyayí Híndústan lewewe hellqyllíwin؛ beshí serekí wushekan u sístimí gerdan kirdinyan lew sercawe yewe dé. Tenanet zimananí Dravidíyayísh ke binaxeyekí be tewawí jíyawazí wusherronanyan heye le biwarí wushe u fonolojhíyewe qerzdarí sanskrit in jige le rézperrí zimaní Tamil nebé.
Le barí méjhíney sercawey edebíyewe be duway sanskrit da Tamil dé. Zimaní Urdu tené xawení míratékí nizík pénjsed salleye. Híndí shwénékí hellkewtúy heye le qewarey sertaserí da wekú zimaní resmí yekétí Híndústan u shesh dewlletekaní.‌

Sanskrit

Sanskrití kon péyí degutira Vedik yan sanskrití Vedik u zor pécellpéctir bú le shéwezarí duwatirí ew zimane, ke néwí Sanskrití kilasík bú. Zimaní Vedik be gorraní be sanskrití kilasík hasantir búwewe. Le sallaní 400-í ber le zayín, rézmannús Panini sherhékí zor be wurde ríshallí le ser sanskrití kilasík núsí, ídí ewe péshí bewe girt zimaní edebí (zimaní núsín) allugorrí zíyatirí téda bikré.

Sanskrit nwénerayetí destkewtí here gewrey zimananí Híndu- Aríyayí deka. Egercí lem rojhgare da zor kem qisey pédekré, Sanskrit le qanúní bincíneyí da wekú zimanékí neteweyí pejhréndirawe.

Sanskrit kontirín zimaní edebí Híndústan u bincíney zorék le zimane modérrnekaní henúkey Híndústane,le wane Hindi u Urdu. Shéwazí díyalékití here berayí ew zimane, wate Vedik, le layen aríyayíyekanewe qisey pédekira. Sanskrit wekú zimanékí zíndú nizíkey sallí 100-í ber le zayín damirka u kip bú, bawekú ewesh, her wek zimaní Latín le Rrojhawa, sanskrit berdewam bú ke zimaní derbar u shé’r u dirama bé. Her weha wek zimanékí zanín bú bo zanist, felsefe u deqe díníyekan. Tenanet emrrosh, héndék le zanayan le Híndústan, be zimaní sanskrit ders dellénewe, qisey pédeken u péyí denúsn.

Sanskrit hellbijhardeyekí dewllemendí denganí heye, egercí le sanskrití Vedik hasantire,legell eweshda, sanskrití kilasík zor le zimananí modérrin pécellpéctire. Ew zimane 10 wavél u 4 díftongí heye.he‌r weha 25 dengí konsonant u 4 shéwe wavél‌, her weha dengí fítú amal ؛jige leme dú dengí henaseyí , u dengékí néwkepoyí heye.

Rrézimaní Sanskrít zor alloz u pécellpéce. Bo nimúne naw u awellnaw sé jínsíyetyan heye (nér, mé u bélayen). Ewan be sé jhimarey rézimaní gerdan dekirén ( tak, dúyí u ko). Ewan her weha xawen hesht doxin (bikerí, berkarí, amrazí,doxí berkarí bé nawgir,doxí berkarí dirawe pal ,doxí xawenetí, doxí jégirewe,doxí neda) sístimí kirdarísh herwa pécellpéce.

Ew zimane, xawení hesht doxí rézimaní beshekaní axaftine ( shéwazí gerdankirdiní naw, jénaw u awellnaw).
He‌r weha sé doxí “he‌jhmarí” heye — wate tak, ko u dúyí(doxékí naw, awellnaw u kirdar katék bo amajhe be dú kes yan dúshit dekardekirdiré). Lew zimane da sístimékí giríngí con núsín heye ke péyí degutiré sandhí, ewísh eweye ke kotayí wushe be  péy dengí dirawsé allugorrí be ser da dé.

Dravidiyayí

Zimanekaní xuwarúy Híndústan le binemalley zimane diravídíyayíyekan pék dén. Ew axéweraney be zimanekaní binemalley zimananí diravídíyayí qise deken lew beshaney Híndústanísh dejhín ke zimane bakúríyekan balla destin. Nizík 250 mílyon kes le xellkí Híndústan be zimananí binemalley diravídíyayí qise deken.

Zimananí binemalley diravídíyayí bo xoyan desteyekí serbexon u be pécewaney axawtinekaní Aríyayí, Awstirí yan Cíní u – Tíbetí, ci péwendí u xizmayetíyan níye le derewey shéwe qarrey Híndústan, wate, Híndústan, Pakistan u Bengaladésh. Binemalley zimananí diravídíyayí dúwemín destey here gewrey zimanan le Híndústan,u %25 gisht le daníshtúwaní Híndústan qiseyan pédeken. Le shéwe qarrey Híndústan da em binemalley zimanane dekré be ser sé lik da dabesh bikrén-

  1. Likí Bakúrí le zimaní Brahui y pék dé ke le Belúcistan qisey pé dekré u zimananí Kuruhk u , Malto ke le Bengall u Orissa qiseyan pé dekré.
  2. Likí dúhe‌m birítíye le zimaní Telugu u jhimareyek lehjey díke ke le Néwerrastí Híndústan qiseyan pé dekiré.
  3. Likí Bashúrí le zimananí Tamil, Kannanda, Malayalama, Tulu, Badaga, Toda,Kota u Kodagu pék dé.

Zimane here cawrrakéshekaní destey binemalley diravídíyayí birítín le:

  1. Zimaní telugu, ke zimaní dewlletí ye le Andhra Pradesh, u le barí jhimarewe gewretirín zimaní naw binemalley zimananí dravídíyayí ye.
  2. Tamil, zimaní dewlletí ye le Tamil Nadu, be ruwallet kontirín u pakitrín likí zimananí binemalley Dravídíyayí ye.
  3. Kannanda ( ke Canarese shí pédellén), zimaní dewlletíye le Karnataka, emesh zimanékí kewnaray binemalley Dravídíyayí ye ke serbexoyane pésh kewtúwe.
  4. Malayalam , zimaní dewlletíye le Kerala, zimaní here picúk u he‌re kem temení naw binemalley zimananí Dravídíyayí ye.

Zimananí Dravídíyayí desteyekí be tewawí jíyawazin le zimananí Híndu-Urrúpayí, egercí ewanísh zor wusheyan le zimaní Sanskritewe xuwastúwetewe. Cuwar zimaní serekí naw binemalley zimananí Dravídíyayí wate Tamil, Telugu, Kannanda u Malayalam cuwar le zimananí fermí Híndústanin. Dravídíyayíyekan belaní kemewe 4500 salle, le nawceke jhíyawin, u zimananí Dravídíyayí míjhúyekí astekirawí (tomarkirawí) zíyatir le 2000 sallíyan heye. Axéweraní zimane Dravídíyayíyekan hest be yekétíyekí kultúrí zor pitew le naw yektrí da deken.

Zimanekaní Híndu-Aryayí

Pisporraní ziman shwéní sé qonaxí serekíyan le péshwecúní zimananí Híndu-Ariyayída da hellgirtúwe. Qonaxí yekem zimaní Sanskrit bú. Xellkí kocerí daníshtúy Bakúrí Rojhawa le Bakúrí Híndústan serubendék ber le sallí 1000-í zayíní zimaní Sanskrityan bekar dehéna.

Le qonaxekey díke da, zimaní Prakrit nizíkey sallí 250-í ber le zayín le Sanskritewe zawe. Pali yekékí díke le zimanekaní ew serubende bú ke ewísh le Sanskritewe fircikí girt. Le nizíkey sallí 1000-í duway zayínewe, shéwezarekaní duwatirí Prakrit, ke hemú beyekewe be Apabhramsha néwdér dekran,zimane jorbejore herémíyekaníyan lé bú ke lem rojhgare da dekar dekirén.

Zimane modérrne serekíyekaní ke le shéwezare jorbejorekaní herémí Apabhramsha zawin birítín le Assamese, Bengali, Gujarati, Hindi,Keshmiri, Konkani, Marathi, Nepali, Oriya, Punjabi,Rajastani, u Sindi . Ew zimanane le sallí 1000-í duway zayínewe destyan kird be serhe‌llhénan u peyda bún, be dem berewpésh cún yanewe,destyan kird be wushe xuwastinewe le Sanskrit u he‌r weha zimaní Farsí ( yekék le zimanekaní silsilekaní musulmaní Híndústan). Ew zimananey Bakúrí Híndústan ésta zimananí serekí herémín , u he‌r kamékyan le layen cendín mílyon kesewe qiseyan pé dekré.

Zimaní Nepal, ke xizmékí nizíkí zimaní Hindi ye, zimaní neteweyí Nepal e. Bengali zimaní neteweyí Bengaladésh u he‌r weha zimaní Rojhaway Bengale le Híndústan. Zimaní Hindiy modérrin, ke le ser binemay lehjey Delhí hellnirawe bellam zor wusheshí le Sanskrit xuwastúwetewe, zimaní zorbey xellke le Híndústan. Zimaní destexushikí Hindi, wate Urdu her heman rézimaní heye bellam zor wushey le Farsí u ‘Errebíyewe xuwastúwetewe. Urdu zimaní neteweyí ye le Pakistan.

Zimane modérrne Hind u – Aríyayíyekan jige le wushey xuwazrawe le Farsí u ‘Errebíyewe zor wusheshyan le zimaní Inglísí u zimananí díkey Urrúpayíyewe xuwastúwetewe. Zimane modérrine serekíyekaní ke le shéwezare jorbejorekaní herémí Apabhramsha kewtúnetewe birítín le Assamese, Bengalí, Gujarati, Hindi, Keshmírí, Marathi,Oriya, Punjabi, Rajastani, Urdu u Sindi.

Zimanekaní Híndústan

* Assamese, zimanékí Hind u-Aríyayí u zimaní resmíye le wílayetí (dwlletí) Assam. Assamese le Sedey 13-í zayíní bemllayewe zimanékí edebí pésh xistúwe.

* Bengali, yek le zimane serekíyekaní binemalley zimananí Hindu-Aríyayí u zimaní resmíye le Rojhaway Bengall, nizíkey 200 mílyon kes qisey pédeken, zorbey ewan ésta le Bengaladésh wate Rojhhe‌llatí Pakistaní péshú dejhín. Em zimane ésta yekék le here zimane péshwecúwekaní Híndústane.

* Gujarati, yek le zimananí endamí binemalley Hindu-ariyayí u zimaní resmí wílayetí Gujarate. Le dewruberí sallí 1200 y duway zayínewe destí pékird bewey ke bibé be zimanékí serbexo.

* Hindi , le barí jhimarey axéweranewe gewretirín zimaní néw binemalley zimananí Hindu-Aryayí u zimaní resmí Híndústane. Le néw lehjejorbejorekaní Hindi da, ew lehjeyey ke wekú Hindiy resmí hellbijhérdirawe standardí Khariboli ye, ke be rénúsí Devanagarí denúsré. Hindi dú edebíyatí gewrey berhe‌m hénawe, Urdu u Híndíy (berz).

He‌rdúkyan ‘eyní rézimanyan heye u wushe bincíneyíyekanyan wek yek waye. Jíyawazíyan le rénús u dekar kirdiní wushey beriztir daye.Zimaní Urdu be xetí allugorrkirawí Farsí u- ‘Errebí denúsré u bo núsíní Hindi xetí Nagari bekar dehéndiré, shéwezarí Hindi lay pesndtire wushey petí Hindi bekar bihéné, be pécewane le Urdu da jhimareyekí zor wushey xuwazrawey Farsí u ‘Errebí hen.

* Keshmiri, zimanéke ser be destey binemalley Hindu-aryayí, zor jar be helle dekutré ke zimaní dewlletí bé le Jamú & Keshmir. Le katékda le Jamu & Keshmír, Urdu zimaní dwilletíye. Edebíyatí keshmiri degerrétewe bo sallaní 1200í duway zayín. Be shéweyekí réjheyí zimanékí péshwecúwe.

* Marathi, ser be zimananí kolkey Hindu-Aryayí ye u le mellbendí Maharashtra zimaní resmíye. Egercí shéwey edebí ew zimane tené le sedey 13-í zayínewe dest pédeka, bellam henúke edebíyatékí tewaw péshwecúy modérriní heye.

* Oriya, zimaní fermí eyaletí Orissa ye. Recellekí astekirawí (tomarkirawí) zimaní Oriya degerrétewe Sedey Dehemí zayíní. Bellam kesayetí edebí ew zimane tené le Sedey 14 hem bem layewe dest pédeka.

* Punjabi, yek le zimananí ser be binemalley Hindu- aryayí, u zimaní resmí eyaletí Punjabe. Punjab legell eweshda ke zimanékí le méjhíne ye, tené le Sedey Pazdehemewe búwe be zimanékí edebí. Em zimane be rénúsí Gurumukhi denúsré.

* Rajastan, likék e le kolkey zimananí Hindu-Aryayí u zimaní resmí eyaletí Rajastane.

* Sindi, likék e le binemalley zimananí Hindu- Ariyayí. Nizíkey 16 mílyon kes qisey pédeken, ke lewane 6 mílyonyan le Sind (Pakistan), u ewaní díke zorbeyan le Híndústan dejhín. Bo núsíní zimaní Sindi le Pakistan elfupétkey allugorrkirawí Farsí u- ‘Errebí dekar dekré. U axéweraní sindi le Híndústan bo núsíní zimanekeyan be shéwey serekí rénúsí Devanagar bekar dehénin.

* Urdu, ke zimaní dewlletí ye le Jamu & Keshmír, le Híndústan nizíkey 20 mílyon kes qisey pédeken.

Sercawe: Mallperrí Indiansaga.info.com

–~–~–~–~–~–~–~–~
Tébíní: em wutare le layen wébnúsí  Ruwange ra hénrawete ser elfubéy Yekgirtú.

Comments are closed.

Copyright © Kurdish Academy of Language all rights reserved