Núsíní: Professor Peter Trudgill
Wergérran le ínglísíyewe:Hesené Qazí
zimannasí Birítaníyayí Grev Corbett, le kitébekey da lemerr jínsí zimaní, basí péwendíyekí ta radeyek cawrrakésh deka le néwan jínsí rézimaní u jínsí ínsaní le zimaní Lehístaní da.Le zimaní Lehístaní da, jíyawazíyekí rézimaní heye le doxí ko da le serékewe le néwan ínsaní nér, u le serékí díkewe, ínsaní mé, ajhell u shitan da. Ew dellé: ‘ewe wédecé dabeshbúnékí be taybetí jínsíyetí bé’, u le rastíshda waye.
Núsíní: Professor Peter Trudgill
Wergérran le ínglísíyewe:Hesené Qazí
zimannasí Birítaníyayí Grev Corbett, le kitébekey da lemerr jínsí zimaní, basí péwendíyekí ta radeyek cawrrakésh deka le néwan jínsí rézimaní u jínsí ínsaní le zimaní Lehístaní da.Le zimaní Lehístaní da, jíyawazíyekí rézimaní heye le doxí ko da le serékewe le néwan ínsaní nér, u le serékí díkewe, ínsaní mé, ajhell u shitan da. Ew dellé: ‘ewe wédecé dabeshbúnékí be taybetí jínsíyetí bé’, u le rastíshda waye.
Bellam, her wek ewísh amajhey pédeka, zimaní Rúsí ke xizmí zimaní Lehístaníye, ew xeslletey níye u boye dijhware hest be ‘jíyawazíyekí ashikra be piley nísbí jhnan u píyawaní Lehístaní u Rúsí’ bikré.Le bendí 4y ew kitébe da éme basí jhimareyek babetman kird ke péwendí be ziman, jíns u jínsí komellayetíyewe hebú.Meseleyekí cawrrakéshí ke éme lewéda basman léwe nekird ewe ye: ta ci radeyek detuwané péwendí le néwan binaxey komellayetí u dewrí komellayetí, u jíyakirdinewey jínsíyetí le ziman da hebé? tenanet eger éme nesh tuwanín be dillníyayíyewe sebaret be tebí’etí komelleyek le ser binemay binaxe rézimaníyekaní zimanekey ídí’ayek bikeyn, bellam billéy bikré sebaret be xeslletekaní komellnasaney ziman bizanín ? Nimúnekaní zimaní Inglísí webír bihéninewe ke le bendí 4 da amajheman pékirdin hemúyan birítí bún le pesind bún le lay jhnan bo ewey zor formí ‘ dirusttir’ le píyawan be kar bihénin. Nimúnekaní jíyawazí taybetí le ser binemay jínsí shéwezarí nér u mé hemú degerrawe ser kokirdinewey xorak le komellgeyekda ke le rúy tékinolojhíyewe pésh nekewtibú yan komellgeyekí kocer ke téyanda dewrí jínsekan zor be ashikratir díyarí dekra. Ja boye daxuda dekiré heta jíyawazí dewrí komellayetí jhnan u píyawan le komellgeyekí taybetí da gewretir u zíyatir negorrtir bé, her awash jíyawazíye zimaníyekan gewretir u zíyatir pitew bin?
Ewey xuwarewe tewaw le jéyí xoy daye. éme le bendí 4 da amajheman pékird komell dewrí jíyawaz bo píyawan u jhnan dadené, bellam her awash raste ke ewey komell daydené detuwané bigorrdiré u desh gorrdiré – u ew demí degorrdiré eger jhimareyekí kafí le endamaní komell hest biken bejéyíe u pesinde ke gorranékí ewto rúbida. Bo nimúne, le zorbey komelle rojhawayíyekanda, zor le xellik ta ew jégey degerrétewe ser dewrí jínsan le merr ewey ke ci lebare u ci le bar níye bocúní xoyan gorríwe yan xeríkin deygorrin.U ew destpékirdinaney dúrkewtinewe le qalbí darréjhrawí dewrí jíns renge ew rastíye shí bikatewe ke jíyawazí zimaní le néwan jhnan u píyawaní jewantir– dozíneweyekí zor cawrrakésh le komellnasíziman da -lerrúy amaríyewe kemtire le axéweraní besalldacútir da.
Zorbey ew kembúneweyey jíyawazí jínsí zimaní wa wédecé wekú bertekdaneweyekí bexo pénezaní gorrane komellayetí u bocúnekan bé. Legell eweshda bizútinewey komellayetí ashikra le pénaw kem kirdinewey ferq u jíyawazí dananí jínsí u dewrí qalib darréjhrawí dewrí jíns geywete héndék le hewlí agadarane bo karkirdin le ser zimanan u goréní zimaní u akarí zimaní. Le gell eweshda, ew hewle wushíyaraneyane zor jar jextyan nekirdúwe le ser jíyawazí rasteqíney néwan qisekirdiní píyawan u jhinan. Le rastída zorbey serinj leser binaxe u vokabularí zimanekan xoyan ceqí bestúwe. Ta ew jégay degerrétewe ser zimaní Inglísí, bo nimúne, serinj dirawete ser wushey wek chairman. Ewísh le ber eweye ke wushey lem ceshine wédecin ferq u jíyawaz daner bin, le katéda le rastída dekiré xellkí ser be her dúk jínsekan bigirnewe, bellam be ruwallet néranen le ber ewey towí -man (píyaw) yan tédaye. Le rabirdú da, ew xellkey dewrí chairman (serok) yan be estowe degirt be girdbrrí nér bún, u wusheke be ashkirayí le binawanda wusheyekí lékdiraw bú le chair u man . Legell eweshda, zor le axéweraní zimaní Inglísí, ídí ew wusheye wekú wusheyekí lékdiraw wernagirin u ci birr ídí hest bewe naken ke ewe le dú kutí – chair u man – pék hatúwe u her wek con bír le pékhatey lékdirawí cupboard wate cup u board nakenewe. (u hellbet birrgey duwayí chairman wek m’n telefuz dekré,wek le birrgey duwayí wushey woman da.) le gell eweshda, zor le axéweraní díke wek wusheyekí lékdirawí werdegrin, u héndékíyan serinjí xellkí díkeyan bo ewe rakéshawe ke her nebé wusheke be lay nér da deshkétewe.Ewe lew sallaney duwayída geywete wushyaríyekí berz sebaret bew babete u bekarhénaní zíyatirí zarawey ke ferq u jíyawazí dananén wek chair yan chairperson yan/u,bo jhinan chairwoman.
Le zimaní Inglísí da, wek zor le zimananí díke, régey nerítí u resmí kirdine jénawí nawan wekú person (kes) ke téyda jíns díyar níye be bekarhénaní jénawí he (ewí nér) díyarí kirawe nek be she( ewí mé).
Lewaneye ristey: the first person to finish his dininer ( yekem kesí ke nanxuwardiní xoy tewaw kird) mebest le xellkí ser be her dúk jínsekan bé, bellam ristey: the first person to finish her dininer tené dekiré amajhebé be kesí mé. Ew rastíyey ke dekiré ‘he’ bew shéweye be kar bihéndiré u nakré ‘she’ bew shéweye bekar bihéndiré renge le rúy nerítíyewe rengdanewey binaxey destellatí nér bé le komellí éme da. Lew sallaney duwayída, axéweran u núseran tékoshawin xoyan lew nayeksaníye biparézin be régey bekar hénaní ‘she’ lew shéwe jhénétíke da, yan be bekarhénaní formí s/he – hellbet díyare ewe her le núsínda dest deda.
(axéweraní zimaní Fenlandí u Mejaristaní be xoshíyewe amajhey pédeken ewe giriftéke ke le zimanekaní ewanda nayete gorré – birrwane bendí 3-í em kitébe!). Egercí, zimaní Inglísí, hemíshe zor boy hasantir u zor me’qúlanetir búwe ke xoy lew girifte rizigar ka be bekarhénaní ‘they’ wek tak: the first person to finish their dininer. (yekem kesí ke xuwardiní xoyan tewaw kird).
Zimaní Inglísí her weha jhimareyek wushey jútokey hen bo néran u méyan, ke le yekem térrwanín da, wekú yek webercaw dén.
Gentleman – lady
Man- woman
Boy- girl
Zarawey lew ceshne bún be babetí héndék qise le ser kirdin u léduwan, u wek léxurdibúneweyekí zíyatir derí dexa,le bekarhénaní rasteqíne da behíc jor yeksan nín. Lewesh zíyatir, zor lewaneye shéwey jíyawazí bekarhénanyan bocúní jíyawaz le komelí éme da sebaret be jhinan u píyawan yan dewrí jínsan be gishtí derbibrré u dabigrétewe. Bo nimúne, mana serdagírawekaní wushey ‘lady’ ( xanim, yay ) ta radeyek jíyawazin le mana serdagírawekaní gentleman, u ta ew jégayey ke degerrétewe ser cilonayetí bekarhénan,’lady’ le zor rúwewe le rastída wek ’ man’ waye. Zor le axéweraní zimaní Inglísí férí mindallekanyan deken ewe bé edebaneye eger kesék wek ‘woman’ bang biken ( bellam le ser ‘man’ eweyan fér naken). Le Birítaníya dekré wek ‘sales ladies’ amajhe be firoshíyarí jhiní dúkanekan bikré ( bellam nek ‘sales gentlemen’ ). Le tablloy néw dúkanekanda dekré tabilloy ‘ladies’ wear ( poshakí jhinane) be tenísht ‘men’s wear’ ( poshakí píyawane) we bibíndiré u zor nimúney díke.
Robi Lakoff lew bareyewe gutúye ewe le ber eweye wushey ‘lady’ te’bírékí juwane le wushey ‘woman’ . Léreda te’bírékí juwan búwe be shitékí péwíst le ber manay serdagírawí ‘woman’ ke dekiré belay héndék xellkewe naxosh bé. Ewesh díyare le ber piley xuwarewetirí jhin búwe ke be shéweyekí nimúneyí le komellí éme da búyetí, her weha le ber manay serdagírawí jínsíy wushey ‘woman’ ke le komellékí jhér destellatí nér da heyetí. (manay serdagírawí jínsí juwantir derdekewé eger miro em dú ristane be yekewe berawerd bika:
She’s only thirteen, but she’s already a woman u she’s only thirteen, but she’s already a lady. )
( ew her temení sézde salle, bellam le éstawe xaniméke. u ew her temení sézde salle, bellam le éstawe jhinéke.)
Her awash, ‘girl’ u ‘boy’ be híc jor yeksan nín. Boy(kurr) hellbet amajhe ye be kesékí nérí jewan, bellam zor le xellik belayenewe pesind níye eger ew néwe bo kesékí ke temení le bíst sallan berewjhúrtir bé bekar bihéndiré, u be dillníyayíyewe zor be berbillawí bo amajhe be kesékí serewey bíst sallane be kar nahéndiré. Le layekí díkewe wushey ‘girl’ (kic) dekré bo amajhe be jhinék be kar bihéndiré ke temení be shéweyekí bercaw le serewey bíst sallane, u ewe shitékí naasayí níye miro bibísté ke girúpék le xellik ba billéyín le ‘five men and six girls ‘( pénj píyaw u shesh kic) pék hatúwe. Be gutinékí dí zor asayí léhatúwe wushey zor shéwe mindallane bo jhynan be kar bihéndiré ta píyawan.
Her wek ta ésta amajheman pékirdúwe, manay serdagírawí ew bekarhénane nayeksanane lew sallaney duwayída le bercaw derinehawéjhrawin, u wushyaríy zíyatir sebaret be tebí’etí ew ferq u jíyawazí le gell danane wa wédecé ésta geyshtibéte gorraní zimaní le lay héndék le axéweran. Jhimareyek le axéweran destíyan pékirdúwe le bekarhénaní wushey ‘girl’ xo biparézin bo amajhe kirdin be jhinaní jhúr temen. Legell eweshda, bo héndék lewan, be tewawí rún níye ewan le jíyatíyan debé ci wusheyek bekarbihénin. Héndék jhiní jewan péyan xoshe wek ‘woman’ bang bikrén, bellam héndékíyan na, u hemíshe hasan níye bizandiré kardanewe ci debé sebaret be bekarhénaní wushegelí ‘woman’ u ‘girl’. Ewe wawédecé, wek régayek bo xo parastin lew girifte, bigate bekarhénaní zíyatirí wushey ‘lady’ ke le rabirdú da zor asayítir búwe ke wushey ‘girl’ bekar bihéndiré – u be shéweyek ke níshan deda manay serdagírawí ‘woman’ ésta bo ‘lady’ sh dest deda, wek em risteye:
John is going out with a new lady tonight ( jan emshew le gell xanimékí taze weder dekewé). Lakoff denúsé ci manay níye eger miro qiseyekí awa bika: After ten years in gaol Harry wanted to find a lady.
( duway de sall zíndan Harry deyewíst xanimék bibínétewe.)le rastída gutinékí wa le rabirdú da be shitékí bé jé u narrék dadendira. Bellam ésta bo zor le axéweraní jewantir, be tewawí shitékí asayí ye.
Le ber ewey ziman u komell zor le nizíkewe be yekdí bestirawnetewe, le héndék nimúnan da, dekré gorraní komellayetí burújhéndiré be régay serinjdaní kardanewey zimaní ew layenaney komellayetí ke miro péyí xoshe allugorríyan téda bibíné. Duwaye, híway ewesh dekré, ziman u komell her dúkyan bigorrdirén. Le héndék nimúnan da, hewldan bo gorríní ziman, yekjar zor serkewtú búwe. Bo nimúne, le Dewllete Yekgirtúwekaní Emríka, ew néwaney le lafaw u bahozan dendirén ésta be yeksaní le néwan néwí nér u mé da dabesh kirawin u be her dúkyan helldedirén ( le katékda le péshú da be tewawí néwí méyíneyan lé dendira), u renge, lewesh giríngtir, ésta bercespí shíkirdinewey píshe cí díke markí jínsí péwe níye.
Le gell eweshda sebaret be wushegelí ‘lady’ u ‘woman’ u ‘girl’ ew gorrane zimaníyayaney wedest hatún, wédecé, belaní kemewe bo héndék le axéweran ew gorranane nebin ke be dillyan buwe. Le rúy nerítíyewe, wushey ‘man’ zor zíyatir le wushey ‘woman’ bekar hatúwe, u wushegelí ‘lady’ u ‘girl’ zor zíyatir le ‘gentleman’ u ‘boy’ bekar héndirawin. Hewlí wushíyarane dirawe bo gorran be arrastey kemtir kirdinewey bekarhénaní wushey ‘girl’ ( wek wusheyekí súk bo jhinaní jhúr temen) u ‘lady’( wek te’bírékí xoshí be kemdanan), u zíyad búní bekar hénaní wushey ‘woman’ ke kemtir níshaney ferq u jíyawazí kirdiní péwe díyare. Legell eweshda, tewaw dest deda, le dadé da le rastída zarawey ‘lady’ zíyadbúní bekarhénaní bibíndiré.Gorraní zimaní be amadeyí be dúy gorraní komellayetí da dé,bellam hemíshesh hasan níye karékí ewto bikré ew jore gorrane wepésh gorraní komellayetí bikewétewe.
Em jore téwegilaney zimannasan lew babetaney ke péwendíyan be ziman u jínsí komellayetíyewe heye nimúneyeke lew shéweyey ke zor le zimannasaní komellayetí hestí pédeken, tewaw be jéshe,bo émemanan ke héndék zanyaríman heye sebaret be tebí’etí péwendí néwan komell u ziman tewaw girínge ew tégeyshtinane be komellgeyekí herawtir rabigeyénín le nimúney ewto da ke ew jore zanyarí u tégeyshtinane jore nirxékyan heye.Tenanet yarmetíyekí zor giríngtirí ewto bew régaye ra derdekewé ke téyda henúke zor le zimannasan heta dé zíyatir serinj dedene ser le néwcún u le kís daní ceshinawceshiníy zimaní le jíhan da.
Le bendekaní péshúy em kitébe da basí jhimareyek nimúneman kird ke le ber bocúní na ‘eqllaní u biryarí ferq u jíyawazí legell daner, zor jar le layen hukúmetanewe yan destgay resmí díkewe le ber nezaní yan péshdawerí u demargirjhí kar geyshtúwete darrishtiní joreyek le síyasetí zimaní ke kartékerí sedeme pégeyénerí hebúwe le ser perwerde u xwéndí mindallan u tenanet le ser komellanísh be gishtí. éme dítiman hikúmetí Birítaníya le sedey hejhdehemda hewlí da qise kirdin be zimaní Geylík pawan bika u qedexey qanúní le ser dané. éme ew shéwaneman jext kirdewe ke con lehje nastandardekaní Inglísí wek shéwey Emiríkayí Efríqayí Inglísí (AAVE ), be helle be lexwarewetir yan nalebar dandirawe. éme basí eweman kird con shéwezarekaní Inglísíy Píjin be cawí súk wek ‘Inglíssí teq u leq’ temasha kirawin. Her weha éme basí ew barudoxe nalebare síyasíyeman kird ke téyda axéweraní zimane kemayetíyekan wek Romaní zor jar xoyaní téda debíninewe u hestí pé deken.
Zor nimúney díkey wek ewe u demargirjhí u name’qúlí dekiré bas bikeyn. Bo nimúne, le sallí 1944, wezírék le hikúmetí Ferranse da hewlí da bekarhénaní wushey Inglísí le zimaní Ferranseyí da naqanúní bika, le ser binemay betewawí helley ke goya zimaní Ferranseyí le jhér joreyek le herreshe daye. Zor le zimanan le jhér herreshe dan, her wek le xuwarewe debínín, bellam be dillníyayíyeyekí here zorewe Ferranseyí yek lew zimanane níye. Her weha lew sallaney duwayída bizútineweyekí síyasí behéz le Dewllete Yekgirtúwekaní Emríka serí helldawe ke be bizútinewey ‘tené her ínglísí’ be néwbange, ew bizútineweye hewlí ewe búwe hemú zimanekaní díkey jwé le Inglísí le jhíyaní perwerdeyí, kultúrí u síyasí zor le eyaletekaní Emríka fit ka u deryan bihawéjhé. Héndék le pishtíwananí ew bizútineweye dellén ewan boye pishtíwaní le hengawékí ewto deken cunke hellkewtí zimaní Inglísí le metirsí daye. Hellbet, le rastída, Inglísíy Emríkayí yek lew zimananeye ke le hemú zimanékí díke kemtir herreshey lédekiré.
Ewe jégay pejhareye, bellam rastíyekí komellnasízimane ke babetí le merr ziman detuwané hem pístirín u hem bashtirín rúy ínsanan werrú xa, u ewey ke héndék kes ke wekí díke shanazí be xoyan deken jhír u me’qúl bin detuwanin be shéwey ewperrí namentíqí u sererroyane bijúllénewe katék babetgelí lemerr ziman déne goré. Yek lew shitaney ke zimannasan be gishtí u zimannasaníkomellayetí be taybetí be mawey sallan tékoshawin bíken eweye xellik han biden be shéweyekí zor jhíranetir u me’qúlanetir bír le babetgelí le merr ziman bikenewe be rrégay zaníyarí pédaní zíyatiryan sebaret be ziman. Ewe bo hemú ceshnekaní awez le merr ínsaf, yeksaní u tenanet bo dahatúy mirovayetísh girínge. Híckam le bocúne name’qúlekaní sebaret be ziman ke éme basman kirdin le rastída híc firryan be rastíyewe níye u ci binemayekí rastíyan níye, bellam ewan dekiré akamí tall u nabejéyí jor be joryan lé bikewétewe.
Yek le akame zor dilltawénekaní bocúní lew ceshne detuwané mergí ziman bé. Pirsíyarékí ke zor jar le zimannasan dekiré eweye: le dinya da cend ziman heye? wullamdanewey ew pirsíyare ta radeyek dijhware, nek le ber babetí lehje – le beranber – ziman da ke kame lehjeye u kame ziman ke éme lem kitébe da cendín jar basman léwe kird. Le gell eweshda, renge hénde helle nebé eger bigutiré ésta 6,000 ziman le dinya da heye. Ewey ke bedillníyayíyewe waye eweye ke ew jhimareye ésta kemtire lewey ke le rabirdú da bú u hemíshesh kemtir debétewe. Le sallaní kotayí sedey bístemda , zimanan be réjheyekí karesatawí u le zéde kip debin u naménin be bé ewey shwényan pirr bikrétewe.
Ewey ke rúdeda eweye ke komellgekan be péwajhoy gorríní zimaní da téperr debin. Ewe manay waye ke komellgeyekí taybetí wurde wurde dest le zimaní búmí xoy helldegiré u le jíyatíyan dest deka be qisekirdin be zimanékí díke. Ewe le méjhúy komellnasízimaní jíhan da berréjhe péwajhoyekí baw búwe. Bo nimúne, dú sed sall lemewpésh, zorbey daníshtúwaní Irlend axéwerí búmí Geylíkí Irlendí bún. ésta zorbeyekí heraw birítín le axéweraní zimaní Inglísí búmí. Ber le dagírkarí u serkewtiní Romenekan, daníshtúwaní zorbey ew jéyaney ke ésta Ferranseye axéwerí zimaní Sélltíkí Gewlísh bún. Legell eweshda, duwajar, ewan zimaní xoyan le bír kird u zimaní dagírkerekaní xoyan; Latín yan wexo kird, ke duwajar bú be Ferranseyí. Duwatir, beshekaní Bakúrí Ferranse be dest Firranke Ellmaní zimanekan dagír kira. Legell eweshda, ew dagírkerane duwajar kewtine néw péwajhoyekí ziman gorrín u way lé hat ewanísh destyan kird be Ferranseyí qise biken. Her bew shéweye, Víkíngekaní Norwéjhí axéwer ke axirekey beshék le Bakúrí Ferranseyan dagír kird u lewé damezran ew shwéney ke éme ésta péy delléyn Normandí destyan le zimane Skandínavíyekey xoyan hellgirt u zimaní Ferranseyíyan wexo kird. Cend wec duwatir, le akamí dagír kiraní Inglístan be dest Normenekan le sallí 1066 da, ew Skandínavíyeyaney péshú zimaní Ferranseyíyan le gell xoyan héna bo Inglístan. Legell eweshda, her ke le Inglístan damezran, tené cendín wecí pé cú ke toremey Normenekaní dagírker jarékí díke zimaní xoyan bigorrin, ew jar le Ferranseyíyewe bo Inglísí.
Legell eweshda, jíyawazí ewdemí u barudoxí modérrin xérayí u berdiréjhíy gorríní zimaníye ke le sertaserí jíhan da rúdeda. Le zor nimúnanda, lewesh zíyatir, gorríní zimaní degate mirdiní ziman be tewawí, wate bizir búní ziman be tewawí lem dinyaye. Katék Normenekan destyan le qise kirdin be Norrwéjhí hellgirt u zimaní Ferranseyíyan wexo kird, zimaní Norrwéjhí tuwaní le zédí xoy biménétewe u kip nebé. Bellam ésta eger zimaní Irlendí duwajar le Irlend bizir bibé , ke zor wédecé wa bé bellam wenebé péshí pé negíré, ew demí ewe debé be nimúney mirdiní ziman be tewawí.
Le Urrúpa, jhimareyek le zimanan tenanet hénde le méjh níye kip u xamosh bún, bo nimúne, Korrinísh le sedey hejhdehem le Cornwall kip bú. U zimaní Manks, ke xizmékí nizíkí Irlendíye, duwayín axéwerí xoy le sallaní 1950 kan le Isle of Man le kís da. Zor zimangelí Urrúpayí díke ésta le jhér herreshey neman dan:
Geylíkí Skatlendí, Biréton le Birítaní, Firísíyayí le Holend u Ellman, Samí le Skandínavíya, Romansh le Swís.
Le pashmawey dinya gírugirifteke zor lewe jídítire. Bo nimúne, le Emríkayekan, le katí yekem péwendí Urrúpayí le sedey pazdehem da, be laní kemewe hezar zimaní jíyawaz qiseyan pé dekira. Le mawey 400 sallí rabirdú da, belaní kemewe 300 lew zimanane be tewawí mirdún u kip bún. Lew 700 zimaney mawnetewe, tené 17 yan zíyatir le 100,000, kes axéweryan heye, u tené yek lew zimanane, wate Navaho, le Emríkay Bakúrí ye. Le hatiní Urrúpayíyekan bo Emríka bem layewe her le Dewllete Yekgirtúwekaní Emríka 50 ziman mirdún.
Le nawcey uqíyanúsí Aram, ew gírugirifte tenanet renge ewendey díkesh jídítir bé. Renge yek carekí gisht zimananí diníya lew nawceye da qiseyan pé bikirdiré, u zor lewan le rastída le jhér herreshe dan. Bo nimúne, le Austiralíya, serdemayek nizíkey 200 zimaní búmí hebún. Hellbet 50 yan mirdún, u 100-í díkeyan le gíyanella dan u zorí nemawe bikújhénewe.Rrenge cendékyan, nizíkey 30 zimanékyan bituwanin xoyan bigeyénine sedey bíst u yek.
Zimannasan péyan waye ke ewe gírugiriftékí yekjar zor jídíye, u parastiní ceshnawceshiní zimaní le dinya da debé karék bé ke bixréte ber karí díke her bew shéweyey ke hewl dediré bo parastiní ceshnawceshiní bíolojhík.
Bo nimúne, ashkiraye, ke péwendí néwan zimanan u kultúran péwendíyekí nizíke, u bizir búní zimanan le dinya detuwané ta radeyekí zor péwajhoy yekdest kirdiní (homogenization ) kultúrí xératir bika. Dinyayekí tek kultúrí nek her jégayekí gíraw u naxosh renge jégayekí zor datepíw u bé birewísh bé, zimanan wek beshék le hellgiraní amrazí péwendí u tékellawí renge shití bashísh bin cunke ewan karí ew kultúraney ke le rúy abúríyewe bedestellatin u komelle pirr heshímetekan zor dijhwar deken xoyan bixene néw u jégay komellge picúkitrekan bigrinewe.
Zimannasaní komellnasíziman,í here hellkewtúyan Joshowa Fishman y Emríkayí be dijhí ew péwajhoye calakane xebatí kirdúwe.Péshgíríy le gorríní ziman u hodanewey calakíyekí ewtoye ke pédawístíyekí zorí be tejrubey komellnasíziman , zanst u karí sext u her weha dirawékí zor heye. Mebest lew kare yarmetí kirdine bew komellge picúkaney ke le jhér herreshe dan bo ewey bituwanin zimanekanyan bigwéznewe bo wecí duway xoyan.Diraw bo wegerrxistiní polí sawayan ke téyanda zimaní zigmakí bekar bihéndiré dekiré zor giríng bé.Derifetí mallí u pishtgírí u rexisandiní helí ewesh ke zimaneke le jhíyaní rojhane da bekar bihéndiré girínge. Her weha ewesh péwíste bo komellgeyekan ke tébigen dúzimanayetí asayí u bekelke u jorék níye le ladan u xewsh.
Legell eweshda, tenanet renge zor giríngtir, bocún u dítiní xellik bé le ser ziman. Zor ho hene, zor jarísh hoy alloz u pécellpéc, ke bocí ziman gorrín rúdeda.Egercí, jarí wa heye, xellik dest le zimanék helldegirn ke xezéney kultúr u méjhúyekeyane u zimaní cendín wecí komellgekeyan búwe her le ber ewey be qisepékirdiní hest be teríq búnewe deken u sherm dayan degiré. Eger xellkí dewllemend u be destellat u le rúy tékinolojhíyewe zor péshkewtútir le éwe zor jar pétan billén ke zimaneketan piley le xuwarewetire u duwakewtúye u ew qiseye zor jar dúpate bikenewe, lewaneye bigene ewey ke bawerryan pé biken u boxoshtan her awa bír bikenewe. Her wehash eger éwe bibínin ew xellkey be zimaní éwe qise deken le ber ewe be xirapí le gellyan dejúllénewe u ferq u jíyawazíyan legell dekiré, ewesh ashkiraye debéte hoy pisht sardibúneweyekí yekjar zor be dijhí bekarhénaní zimaneke.
Ew jore nirxandine négatívane hellbet her sebaret be zimanan nakirén.Zor jarísh le merr lehjan dekirén, her wek lére da bíníman. Lew babeteshewe bocún u dítiní nalebar u name’qúlane le ast shéwezare nastandardekan zor baw u berbillawe. Egercí be híc kiluwejé híc manay níye ídí’ay ewe bikré ke shéwezarékí, ba billéyn zimaní Inglísí,be péwaney zimaní ballatir u beriztire le shéwezarékí díke, bellam le rastída zor xellk hen péyan waye u be péy ew bocúne dejúllénewe. Bo nimúne, le dinyay Inglísí ziman da, ew shéwezarey ke le xwéndingeyanda be kar dehéndiré Inglísí standarde, bellam zimaní zorbey mindallan, u zimaní mindallaní cíní kirékar ta radeyekí zíyatir le mindallaní cíní néwerrast, birítíye le shéwe jorbejorekaní Inglísíy nastandard.
Ashkiraye le waneye ew jíyawazíye bibéte hoy allozí u dijhwarí perwerdeyí. Legell eweshda, hokarékí giríngí ke alozí u dijhwaríyekí ewto bo mindallaní cíní kirékar saz deka lewaneye le ber bocún u dítiní nalebar u xirapí héndék le mamostayekanyan bé le ast lehje nastandardekan. Tenanet eger ew jore bocúnane be anqestísh nebin, detuwané bigate ferq u jíyawazí legell dananí nexuwazraw be qazanjí lehje u rawéjhí mindallaní cíní néwerrast. Bellge sebaret bew xalle le karí derúnnasan da derdekewé, ke be péy taqíkirdinewey shikllí hawtwana ( matched guise ) xistúyanete rú ta ci radeyek shéwey qisekirdiní xellik detuwané kartékerí hebé le shéwey hells u kewit le gell kirdinyan da. Lew jore taqíkirdinewane da ew desteyey ke taqí dekirénewe,gwé le shirítí dengí pénj axéwerí jíyawaz degrin, ke her kameyan heman birrgey pexshanék dexwénnewe, bo nimúne, hemúshyan be rawéjhe jíyawazekaní Inglísí. Duwaye dawa le bísteran dekiré bocúní xoyan sebaret bew pénj axéwere derbibrrin, u le taqíkirdinewe da shíkirawetewe ke lékolerewekan péyan xoshe bizanin bísterekan astí lézaníyan cendeye sebaret bew shitaney lemerr xesllet u tuwanayí axéwerekan deyllén tenanet be péy dengíyan. Bo nimúne, dekré le bísteran pirsíyar bikré axéwerekan be péy ew níshananey xuwarewe polín bendí biken le ‘ zor jhír’ ewe ta ‘ zor najhír’, le ‘ zor dostane’ we ta ‘ zor nadostane’ , u heta duwayí. Duwaye zor jar derdekewé ke bísteran ta radeyekí zor hawrra u hawdengin le ser ewey, ke, ba billéyn axéwerí 3 zor le axéwerí 2 jhírtire, ke ewísh be norey xoy kemtir dostaneye le axéwerí 4. Nuxtey cawrrakésh sebaret bew taqíkirdinewane eweye ke dú le axéwerekan lew bísterane deshardirénewe, bellam ew her yek kese – wate heman axéwer be dú rawéjhí (accent ) birrgeke dexwénétewe. Ja boye, eger axéwerí 2 u axéwerí 5 her yek kes bin u nirxandiní bísteran ewe bé ke axéwerí 2 zor le axéwerí 5 jhírtire, ew jíyawazí danane debé le ber ew shéwe zimaney bé ke ew bekarí dehéné. Le rastída ew taqíkirdinewaney le Birítanya kirawin dey selménin ew axéweraney maskí qise kirdin be shéwey RP( telefuzí wexo kiraw) bekar dehénin be gishtí zor be jhírtir u be xwéndewartir, bellam kemtir dostane u kemtir xoshewísttir, le heman axéweran dadendirén ke maskí qise kirdin be rawéjhékí nawceyí bekar dehénin.
Ewe ew shéweye níshan deda ke éme téyda pisht be qalbí le péshda darréjhraw debestín katék bo yekem jar xellik debínín u péwendíyan péwe dekeyn (her wek le nimúney néw tirén da basman kird), u shéwey qise kirdiní ewan bekar dehénín u dímenékyan le ser saz dekeyn ke péman waye ewan ci jore kesékin. Axéweraní lehjey RP ( telefuzí wexo kiraw( le waneye her ke dest be qise kirdin deken binasirénewe u le layen ew kesaney be RP qise naken wekú kesaní xolekinzor u nadostane dabindirén meger ewey ewan pécewanekey le xoyanewe níshan biden. Wate ewan xetakarin ta ewey ke pécewanekey deselménin u bégunahí xoyan we rrú dexen. Her awash – hellbet eme zor zíyatir jégay dillpeshéwí ye – ew mindallaney ke rawéjh u lehjegelí cíní kirékaryan heye lewaneye le layen héndék le mamostayanewe wa binirxéndirén ke tuwanayí fér búnyan lew mindallane kemtire ke be rawéjhgel u lehjegelí cíní néwerآst qise deken. Meger ewey, ewanísh derfetí péwístyan bidrété pécewanekey le xoyanewe níshan biden.
Her wek sebaret be babetí mergí ziman, ew jore bocún u dítine namentíqí u bé jéyane le ast shéwe zimanekan, shéwezarekan detuwané bigate mergí lehje. Ew díyarde dillpeshéwkere xoy beshéke le hewlí yekdest kirdiní zimaní le jíhan da – be taybetí renge le Urrúpa da – her wek le merr mirdiní ziman rúdeda. Le zor shwéní jíhan da heta dé jorejoreyí herímí ziman kemtir debínín – kemtir u kemtirísh jorejoreyí lehje.
Ew bar u doxe hoy taybetí heye, be taybetí le cuwarcéwey Urrúpa da, ke miro hestí nígeraní bika be kardanewekaní mirdiní lehje. Ewe be taybetí leber eweye cunke zor kes la le mirdiní ziman dekenewe bellam zor kemtir gwé dedene ser mirdiní lehje: le héndék wullatí taybetí da, wa wédecé rúnakbíran calakane layengirí mirdiní lehje bin.
Lewaneye dest be jé bo hemwan ashkira nebé ke lehjegelísh her wek zimanekan péwendíyekí le jíya nehatúyan be kultúrekanewe heye. Her wek con kultúrí neteweyí u sertaserí hen, her awash kultúrí nawceyí, u lehjey nawceyí hen ke remzí ew kultúre nawceyyanen u ewan deparézin u bergiríyan lé deken. Le rastída, le Urrúpay modérrin da dekré miro billé, her nebé le ser héndék nimúnan, ke naséne nawceyíyekan bew shéweyey ke lehjekan debine remzyan le rastída zor bedilltirn le naséne neteweyyekan ke zimane standardekan remzí ewanin. Le héndék bar u doxan da, lehje herémíyekan, be rahézandiní kultúre nawceyyekan u naséne nawceyíyekan, dekré wek hemberékí nasyonalísm bjúllénewe.
Lére da péwíste jarékí díke serinjí ewaney ke rikyan le lehjegelí herémí debétewe rabikéshré u léyan té bigeyéndiré ke mirdiní lehje u standard kirdin le rastída debéte hoy gírugiriftí péwendí ta ewey ke ew gírugirifte care ser bika. Ewe be taybetí ew demí déte gorré u rúdeda ke le shwéneke zinjíreyek le lehjey jugrafíyayí hebé. Bo nimúne, sinúrí néwan Holend u Ellman le ber caw bigrin. Her wek ewey péshtir dítiman (bendí 1í em kitébe) lewé sinúrék heye be bé ewey ke sinúrékí lehjeyí bé.Axéweraní ew ber u em berí sinúr bew lehjane qise deken ke wekú yek wan yan zor wek yek decin. Ewe manay ewe ye ke be cendín wecan péwendíyekí amade u hasaní sinúr bezén le ara da búwe. Bo nimúne, cíní kirékarí Holendí xellkí Nijmegen le sinúr deperrinewe bo sharí Cleves le Ellman bo serdan, bo shit kirrín u bo kar kirdin. Ellmaníyekaní cíní kirékar be arrastekey díke da decin.Ja boye, her wek ewey ke netewekaní Urrúpay rojhawa sinúran le néw xoyan nahéllin bo perrínewe bo gesht u karkirdin, xellkí cíní néwerrastí Holendí u Ellmaní Nijmegen u Cleves ídí cibirr le wuzeyan da níye her wek amadeyí jaran lew hatú cúy perrínewe le sinúran da beshdarí biken. Ewesh le ber eweye ewan cídí natuwanin be lehjey nawceyí qise biken. Eger xellkí cíní néwerrastí Holendí ke tené detuwanin be Holendí standard qise biken bíyanewé bo karkirdin bicne Ellman, debé Ellmaní standard bixwénin u férí bin cunke xellkí Cleves le Holendí standard ténagen. Zor le xellkí Holend férí Ellmaní standard bún, bellam zor Ellmaníyekí kemtir férí Holendí standard bún. Zinjírey lehjeyí ke helí péwendí hasaní derrexisand, belaní kemewe bo axéweraní cíní néwerrast, be régey standard kirdinewe le yek hellbirrawe u ték shikawe.
Éme debé péyí lé binéyn le kís daní lehje u nemaní le Urrúpay modérrin da le ber ew péwajhoyaneye ke péwendí be weger kewtiní jugrafíyayí u sharnishíní peyda dekatewe u ja boye le ruwangey komellnasízimanewe renge péshí pé negíré.Ci shiték níye ke éme bituwanín lew bareyewe bíkeyn yan péman xosh bé bíkeyn. Ewey éme detuwanín be dijhí kar u xebat bikeyn ew jore le kís daney lehjeye ke le akamí hokargelí bocún u dítinewe ser helldeda. Le zorbey wullate Urrúpayíyekan,egercí zorbey daníshtúwan be shéwezarí standard qise naken, ewan be régay jorbejorewe ferq u jíyawazíyan legell dekré u wayan lékirdún hest biken ke shéwey búmí xoyan le xuwarewetire, nek her le rúy komellayetíyewe, ke bedaxewe raste, bellkú le rúy zimaníshewe, ke be dillníyayekí here zorewe rast níye u wa níye. Ja boye zehmete be seyr dabindiré, eger zor lewan hewil biden dest le shéwe qisekirdiní xoyan hellgirin u shéwezarí standard wexo biken, tenanet egerísh, le héndék astí wíjhdaní xoyanda, be rastísh neyanewé eme biken.
Le kesh u hewayekí awa da, lehje nerítíyekan yan zimane nenúsrawekan dekré be xérayíyekí seyr bizir bibin.Bo nimúne, lehje nerítíyekan kemtazor le zor nawcekaní Inglstan bizir bún – egercí le Skatlend na – u le zor le beshekaní Ferranseyí zimaní dinyash da wez’ her waye. Hellbet, zor jar, péwendíyekí rastewrast heye le néwan derejey dojhminayetí kirdin le gell lehjekan u réjhey bizir búnyan.Régayek bo begijhdahatin u xebat be dijhí ew dojhminayetíyane jexit kirdinewe u amajhe kirdine bew komelle bextewer u zíyatir be tehemulane ke rézékí zíyatir le shéwezarekaní ziman degirin u sermeshqí cakin bo péroyí lékirdin u lasa kirdinewe.
Le zor le shwénekaní dijhe- lehjey Urrúpa, be Inglístaníshewe, dítin u bocúnékí berbillaw le gorré daye ke goya lehjekan zemanyan be sercúwe, konin, seretayí u nexarawin, hoy dabirranin u le rúy abúríyewe be zererin. Bo begijhdahatinewe u berberekaní le ast térruwanín u bocúnékí ewto, éme dekré amajhe bem rastíyey xuwarewe bikeyn. Le sallí 1990, be péy zor lew péwananey le merr dahatí serane kirawin, sé wullatí here dewllemendí Urrúpa birítí bún le Lúgzamburg, Norrwéjh u Swís؛ her sékyan ew wullatanen ke be lehjeyan qiseyan tída dekré.
Her wek le bendí 5-í ew kitébe da dítiman, hemú daníshtúwaní búmí Lúgzamburg be lehjeyan qise deken. Ewan Ellmaní u Ferranseyí fér debin u bekaryan dehénin, bellam zimaní zigmakíyan Lugzamborgísh/ Létséburgísh e, ke be gishtí be lehjeyekí Ellmaní dadendiré. Norrwéjhísh, yekék lew wullataney Urrúpaye ke le hemú jéyekí díke zíyatir be lehjeyan qise dekirdiré.héndék xellik be joreyek le Norrwéjhí standard qise deken, bellam zorbey xellik na, u heumerjí komellayetí hercíyekí debé babibé. Xellik le radyo u télévízyon da be lehjan qise deken, pirofésoran be lehje deris dellénewe, u núseran shé’r u roman be lehjeyan denúsn. Legell eweshda, layení here giríngí helumerjí zimaní Norrwéjhí eweye, her wek le bendí 7 da dítiman, ke tehemulékí kellan u berbillawí komellayetí heye lemerr jorawjorí zimaní, u lewesh zíyatir, jorawjoríy zimaní le Norrwéjh be resmí nasirawe u be resmí parézigarí lédekré.Ewe be rúníyekí here juwan lew rastíye da díyare u reng dedatewe ke le Norrwéjh qanúnék heye ke bepéy wí díyarí kirawe mamosta u férkaran régayan pé nadré hewil biden bo gorríní shéwey qisekirdiní mindallan le polekaní medrese da. Eger mindallan béne medrese u be lehje qise biken, ke zorbeyan deyken, ewan debé régayan pé bidré le ser ewe berdewam bin.( pécewaneyekí tall u weyshúmey ew bar u doxe le Birítaníya debíndiré: le sallí 1994 wezírí perwerdey Birítaníya raygeyand debé hemú mindallan be Inglísíy standard qise biken.)
Norrwéjh her weha léy deweshétewe lemerr hérsh kirdine ser súkayetí kirdin u be kem daní shéwezarekaní nawceysh serinjékí zorí bidréte serí, be wey ra ke shéwekaní lehjey cíní xuwarewey komellayetí tewaw be zanayíyewe hénrawnete néw zimane standardekaní Norrwéjhíyewe ( birruwane bendí 7-í em kitébe).Ewesh wate, zimane standardekan, be péwístí nabé serdestane u í nuxbe bin. Ew bar u doxe legell ewey le wullataní díke da rúydawe le ber yek ronén. Her, le sedey Bístem da, katék wa dandirabú xwéndewarí le Urrúpa hemú girewe bé u hemú kes xwéndewar bé, éme hatúyn amanjman welanawe bewey ra ke xwéndewaríman bestúwetewe be férbúní shéwezarekaní standard le ser binemay lehjegelí cínekaní serewetirí komellayetí, u bew ceshne férbúnman bo zorbey xellik dijhwartir kirdúwe.éwe renge bituwanin binúsn, bellam heta netuwanin be shéwezarí standardí cíní serewe binúsn, núsíneketan ci hísabí bo nakiré.
Swísísh be fire zimane búní xoy be néwbange u her weha be parastiní resmí u be réjhe serkewtúwaney cuwar komellgey zimaní jíyawaz. Legell eweshda, shití here cawrrakéshí lemerr Swís eweye ke zorbey here zorí daníshtúwaní be lehjeyan qise deken. Le nawcey Ellmaní zimaní wullateke da, hemú danéshtúwaní búmí be lehjeyan qise deken.
Hellbet , díyare ewe zor zíyadí debé ídí’a bikré, ke Lúkzamburg, Norrwéjh u Swís le ber ewe dewllemendin cunke be lehjeyan qiseyan téda dekiré. Bellam éme nabé derejey le xo namo bún be kem dabinéyn ke lew helumerjane da déne gorré ke xellik lew shanazíyey ke be axaftiní shéwey nawceyí xoyaní deken bé besh bikrén. Her weha nabé qazanjí ewesh be kem dabinéyn daníshtúwanékí ewtoman hebé ke bituwanin be rewaní u be juwaní hest u ramaní xoyan be shéwe zimanekaní xoyan derbibrrin, be bé ewey cawedérí eweyan beserewe bikré ewan ta ci radeyek be ‘ dirustí’ qise deken yan naken.
Berawejhúy ew nimúnane, le dinyay Inglísíy ziman da , bawerékí berrbillaw bellam heta billéyí helle u narrast le gorré daye ke lehjekan le zinjíreyek le ‘ helleyan’ pékhatún u Inglísíy standard ‘ dirustí’ yan ‘ rúní’ yan ‘ lebarí’ pé bexishrawe. Bawerríyekí ewto heye, lehjeyan bo héndék erkan ‘ nalebar’ in u nakiré bo mebestí perwerde u rúnakbírí be kar bihéndirén. Her ew jore dítin u térruwaníne le zor shwéní díkesh heye – bo nimúne, le Ferranse u Lehístan. Helumerjí Ellmaníy Swís deyselméné ke híc shiték lew bocúnane le rastíyewe dúrtir níye. Hellbet, eger miro bíyewé leser babeték be bashí u hemú layene bidwé u qisey léwebika péwístí bewe heye zimaní tékiníkí babeteke – ew peyv u béjhaney péwendíyan be babetekewe heye bash bizané u hézí be seryanda bishiké. Bellam ewe ashkiraye, her wek péshtir dítiman, ke híc péwendíyekí péwíst le néwan lehje u zimaní tékiníkí da níye. Ewe katék juwan der dekewé eger éwe gwé le qise kirdiní dú pirofésorí Ellmaníy zimaní swísí radérin, ba billéyn katék basí karekaní Heidegger deken, hellbet ewan gisht peyví felsefí ke bo gengesheyekí awa péwíste bekar dehénin, bellam be bekarhénaní telefuz u rézimaní lehjey Ellmaníy swísí ( birrwane bendí 5). Le Norrwéjhísh herheman díyarde rúdeda.
Le Birítaníya kesí ewto hen ke dellén gisht mindallan debé Inglísíy standard qise biken cunke ew mindallaney natuwanin be Inglísíy standard qise biken le wez’ékí lawazí abúrí u písheyí da debin u be zereríyan tewaw debé. Bedaxewe ewe jégay daxe bellam raste. Ew xellkaney ke péyan xoshe bibne jút lehje zan ( birruwane xuwarewe) debé direfetí eweyan bidrété bo ewey shansí xoyan bashtir lé biken bew régayewe.
Legell eweshda, be híc kilojé ewe her heman shit níye ke bigotré hemú kes hemíshe u le hemú jéyek debé be ‘eyní shéwezarí standard qise biken.
Jige leme, lére da layenékí exlaqí ashkirash legorré daye lemerr mafí miroyí lehje axéweran. Eger tak u terayan be hoy regezperstíyewe derdí ferq u jíyawazí le gell danan bikéshin, éme nakré péshníyazyan pé bikeyn ke regezí xoyan bigorrin, hellbet egercí le shwéní wek Dewllete Yekgirtúwekaní Emríka da méjhúyekí diréjh u jéy daxí xellkí pést resh heye ke ewperrí hewlí xoyan deden ta ew jéyey péyan dekré wek xellkí pést sipí bicin.Eger tak u terayan be hoy jínsíyetíyewe derdí ferq u jíyawazí le gell danan bicéjhn, éme péshníyazyan pé nakeyn jínsí xoyan bigorrin, hellbet egercí le méjhú da nimúney be néwbang hen ke jhinanan le ber hoy jíyawaz xoyan wek píyaw níshan dawe. Eger takuterayan le ber ew lehjeyey qisey pé deken ferq u jíyawazíyan le gell bikré, ídí ew demí ewe ferq u jíyawazí le gell dananekeye ke debé bixréte ber língan u serkut bikré, nek lehjeke, hellbet egercí éme nabé péman seyr bé, eger xellik katék bíyanewé xoyan le dijhí ferq u jíyawazí le gell kiran u dúcawkí biparézin lehjekeyan be fér búní lehjeyekí díke bigorrin.
Ewe girínge éme le ber cawí bigrín ke legell jíyawazí lehjeyí, u demargirjhí lehjeyí, le xwéndingeyekan da ciman le dest dé bíkeyn u debé con bibzúynewe. Le Birítaníya, renge réjheyekí kemí 12 le sedí mindallan wek axéwerí búmí Inglísíy standard béne néw medresekan. Eger éme le sístimí perwerde da daway búní Inglísíy standard bikeyn yan padashtí bo dabinéyn, 88 le sedekey díkey mindallan be rrúní le hellkewtékí nalebar u be zerer da debin.Dey éme ci dekeyn le ast zorbey mindallekan ke axéwerí búmí Inglísíy standard nín? ta ésta ta ew jégayey derkewtúwe sé bocúní jíyawaz bo wullamdanewey ew pirse u jébejékirdiní recaw kirawe. Bocúní yekem wek’ lenéw birdiní shéwey qise kirdiní nastandard’ néwzed kirawe. Le gwén ew bocúne, ke bocúnékí kon u nerítí ye le zorbey beshekaní Inglísíy zimaní dinya u héshtash zor bawe, le medresekan da hemú hewlék dediré bo ewey pésh be mindallan bigíré be shéwezarekaní búmí nastandardí xoyan qise neken u, her níshane u xeslletékí nastandard ke mamostake hestí pé bika qisey le ser dekiré u ‘ rast’ dekrétewe.Bo nimúne , be mindalleke degutré ewe ‘ helle ‘ ( yan renge tenanet xirap yan abirrúcún)e ke eger miro bilé I done it , I ain’t got it, yan He a good person. U le layekí díkewe, Inglísíy standard, wek ‘ dirust’ u ‘ bash’ u wek modélék níshan dedré ke debé be amanj dabindiré. Ew qutabíyaney ke le Inglísíy standard radén u férí debin zorjar bashtir hellsukewtyan legell dekré lewaney ke férí nabin.
Zimannasan, u zor xellkí díke, lew bawerre dan ke ew bocúne, le ber cendín hoyan helleye. Yekem, le rúy derúnnasíyewe heleye. Ziman, her wek ewey dítiman, tené her amrazékí péwendí gorrínewey peyaman níye. Bellkú le ber ewey ke remzékí naséne u endametí girúpíshe girínge. Gutiní ewe be mindallan ke zimanekeyan, u ew kesaney be ewanewe xoyan denasnewe, be shéweyek súkitr u le xuwarewetirin manay serdagírawí eweye ke mindallekan xoyan le xuwarewetirn. Emesh,be norey xoy yan dekré bigate xo be namo zanín le medrese u nirxekaní medrese, yan berpercdanewey ew girúpey ke mindallekan ser be ewanin. Ew bocúne le rúy komellayetíshewe helleye leweda ke renge be ser dagírawí bíyewé billé ke girúpí taybetí komellayetí bayexíyan le ewanídí kemtire.Ewe be taybetí katék nabejé u naxoshe ke zimaní mindallaní pést reshí ser be cíní xuwarewe pelledar dekré u ewey pesní dediré hellsukewtí mamostayaní pést spí ser be cíní néwerraste. Duwa jar, u renge le hemúy giríngtir, ew bocúne le rúy kirdeyí yewe helleye: helleye le ber ewey ne ésta u ne le dadé da karí pédekré u helldesúrré. Fér búní zimanékí taze erkékí zor girane, wek zor le xellik dezanin u, le zor baranewe tenanet zor dijhwartire ke miro lehjeyekí díkey zimaní xoy fér bibé – le ber ewey ewan zor weyek decin, jíya kirdineweyan le yekitrí dijhware. Ew rastíye debé didaní péda bihéndiré ke, le nimúney yekjar zor da, axéweran nayanewé zimaní xoyan bigorrin – tenanet eger boshíyan bilwé. Yekem, bewe ci qazanjékí péwendí wedest naxré( wek ewey ke bo wéne ba billéyn be fér búní Ferranseyí dest dekewé) cunke mindalleke detuwané hercunék bé legell axéweraní Inglísíy standard péwendí damezréné. Dúyem, gusharí xo nasínewe u xo derbirríní girúpí u hawpéwendí girúpí hawta yekjar zor behézin. Lékollínewey zimaníy níshaní dawe ke girúpí hawtay law le zor nimúnan da kartékerí here giríngí zimaní debé. Mindallan bew shéwíye gewre nabin ke wekú daykubabekanyan qise biken, u be dillníyayíshewe ewan bew shéweye gewre nabin ke wekú mamostakanyan qise biken – qalib u olgúy zimaníy ewan birítíye lew shéweyey ke awallekanyan qisey pédeken. Be gutinékí dí, ew katey le polí deris da bexit dekré bo le ríshe derhawíshtin u nehéshtiní qise kirdiní nastandard katékí be férro dirawe. Eger mindallan derdí ewe bikéshin ke be Inglísíy nastandard qise deken, careserí ewe níye ke shéwezare nastandardekan nehélldirén.
Bocúní dúyem be ‘ jút lehjeyetí’ néwzed kirawe, u le layen zor le zimannasanewe be ashkirayí pishtíwaní lékirawe. Ew bocúne férman deka hemú takék mafí ewey heye berdewam bé le ser bekarhénaní lehjey nastandard le mallé da, legell dostekaní, u le héndék helumerjí taybetí le medrese da. Bellam, ew dítine le heman kat da layengirí eweye debé Inglísíy standard wek zimaní medrese férí mindallan bikré, u wekú zimaní xwéndinewe u núsín. Ew dú shéwezarane, wate standard u nastandard, qiseyan le ser dekirdiré u wek dú búní jíyawaz mamlleyan legell dekré, u jíyawazíyekaní néwanyan wekú rastíyekí serinjrrakésh díyarí dekiré u amajhey pédekiré. Mebest le wedíhénaní ew bocúne eweye ke meyl u mirx le mindallekeda burújhéndiré u dine bidré be régay xwéndiní lehjey xoy wek shéweyekí rewa u cawrrakéshí zimaní u yarmetí kirdin be mindalleke bo ewey tuwanayí kod- gorrín ( code – switching )í zimaníy xoy pésh bixa- wate gorríní shéwezarékí zimaní bo ewídíke katék helumerj péwíst bika ( shitékí ke zor le mindallaní ke be Inglísíy nastandard qise deken hercunék bé zorjar téyda karame u bashin). Ew bocún u térrwaníne bejé bún u lebarí shéwezare nastandardekan bo tékellawí girúpí hawta u erkí díke be resmí denasé, u réz le hestí mindallan u zimanekeyan degiré. Bo wedest hénaní akamí here bash péwíst deka ke mamostayeke héndék zanist u agadarí hebé sebaret be ew péwendíye zimaníyaney tuwéjhbendí komellayetí beyekewe ko dekatewe, u her weha lehjey mindalleke. Ew bocúne her awash tené le ser xesllet u níshanekaní rézimaní u peyv (vocabulary ) radewesté.
( hellbet, renge bayexí xoy hebé ke mindallan tébigeyéndirén ke héndék rawéjh
Zor le rawéjhekaní díke be beriztir dadendirén – u ew rastíyesh ke ewe rastíyekí komellayetí ye, nek zimaní.) Wa wédecé ke ew bocún u térruwaníne le zor rúwewe, tené le núsín da, serkewtú bé, cunke núsín calakíyekí wushíyarane u kemtir otomatíkí ye le caw qise kirdin. Be gishtí, ewey mamosta le polí deris da deyka lemerr Inglísíy standardí qise pékirdin renge karékí xorrayí bé – le ber ew hokargele komellayetí u derúnnasaneyaney le serewe da be kurtí jexitman le ser kirdinewe.Mindallan tené ew kate férí qise kirdin be Inglísíy standard debin, ke le komelley éme da lehjeyeke bestirabétewe be girúpékí taybetí komellayetí u remzí ew girúpe bé, ke ewan bíyanewé bibn be endamékí ew girúpe u cawerrwaníyekí me’qúl le ara da bé ke karékí awa helldesúrré, ci le rúy abúrí u ci le rúy komellayetíyewe.
Bocún u térruwaníní séyem be ‘ tégeyshtin u qebúllí jíyawazíye lehjeyyekan’ néwzed kirawe. Ew dítine dellé eger mindallan le ber nastandard búní zimaní xoyan derd bikéshin, ewe le ber hellwést u ruwangey komell be gishtí, u renge í mamostayan be taybetí bé, ke le ast ew jore zimane heyane. Ja ewe eger awa bé, ewe hellwést u ruwangekane ke debé bigorrdirén u, nek zimaneke. Be gutinékí díke, gírugirifteke be híc kiluwejé u le rastída gírugiriftékí zimaní níye. Be péy ew dítiney séyem, éme debé xwéndinewey Inglísíy standard férí mindallan bikeyn, bellam, jige lewe, éme debé hewil bideyn komellí xoman awa perwerde bikeyn ke wek tékellawékí allozí benirix, u sístimékí lebarí zimaní temashay lehje nastandardekan biken, rézyan bigrin u tehemulyan biken. Rexnegiran ew bocúneyan be xeyallí u naumédane danawe.legell ewesh da, eger zemaní bidrété, lewaneye bíselméné le dú bocúnekaní dí hasantir bé, cunke lewaneye hasantir bé dítin u rruwange bigorrdirén ta qalbekaní qisekirdiní búmí zorbey daníshtuwan. Perwerde be amanjí sazdaní tehemul dekré le medresekanda berréwe bicé – bellam tené be dest ew mamostayaney ke le ruwangey zimaníyewe demargirjh nín ( ke lewaneye duwajar boyan derkewé ke zor bekelikitre – renge le barí exlaqíshewe zor zíyatir shíyawí bergirí lékirdin bé- le deris dadaní Inglísíy standard). Layengiraní ew bocúne le diréjh xayen da, híwayan be cilonayetíyekí ewtoye ke téyda axéweraní búmí ídí cibirr lew bawerre da nabin ke ewan ‘ natuwanin be Inglísí qise biken’.
Ey le kurt xayen da cí? her wek rexnegiraní díke amajheyan pé kirdúwe, le kurt xayen da éme péman nakré bocún u rruwangey jút lehjeyetí wela binéyn. Ta ew katey ew aste le tehemul pék dé ke bocúní séyem be amanjí danawe, zerer kirdiní ew mindallaney ke tuwanayan be Inglísíy standard nashké herwa diréjhey debé. Le ber ewe,tené pishtíwaníkirdin le bocúní séyem lewaneye bibéte hoy tenexí kirdin le pédawístíyekaní ew mindallane. Ja boye, le rruwangey zimannasewe,careserí here jéy rezamendí gírugiriftí axéweraní nastandard le kultúrék da ke Inglísíy standardí be ser da zalle eweye ke le medresekan da téhellkéshék le her dúk le bocúnekan , wate jút lehjeyetí u tégeyshtin u qebúllí jíyawazíye lehjeyyekan recaw bikré, be le ber cawgirtiní ewey ke wa heye jút lehjeyetí beshék serkewtú bé (ewísh renge tené le núsín da) u lewaneye be metirsí bé, be taybetí eger nezanane bikré, ewesh le rruwangey birewpédaní bé bawerrí zimaníyewe.
Eger éme bimanewé jorawjoríy zimaní le dinya da birew pébideyn u bí parézín – u hellbet be wurdí jorawjoríy zimaní ceqí babetí komellnasíziman e – ew demí péwístíman beweye gisht axéweraní gisht zimanan u gisht lehjeyan be tewawí lew dillníyayíyeda bin ke shéwezarekaní zimanekeyan gishtí berhemékí allozí serinjrakéshí ínsanekan, komelle ínsaníyekan u be deyan hezar sall méjhúy mirovayetíyn, u ewesh ke gisht ew shéwezaraney ziman nirxí eweyan heye rabigwézréne ew wecaney berréwen bén.
Sercawey em wergérrane bendí 10 u kotayí kitébí:
Sociolinguistics An introduction to language and society, PETER TRUDGILL, Fourth edition 2000, Penguin Books. Chapter10,PP 185-203
http://www.ruwange.blogspot.com
http://www.ruwange.blogfa.com