Méjhúya danína alfabeya zimané Kurdí | Kurdish Academy of Language

Vaguhastin: Hallojí Laré

Bi diréjhiya méjhúyé, pishtí belavbúna díné íslamé ú heta destpéka sed sala bísté di Kurdistané de, nivísína Kurdí li ser bingeha alfabeya Erebí búye ú pashé hewl hatiye dan jhi bo danína alfabeya Kurdí alfabeya neteweyén dí bé bi kar anín. Em dé li jhér qala hewlén ku serneketin ú nekarín alfabeyeke standard jhi bo zimané Kurdí cékin bikin.

Vaguhastin: Hallojí Laré

1. Hewla Komeleya Héví li Stenbolé (1910)

Li sala 1913-é Komeleya Héví ya Xwendkarén Kurd li Stenbolé li ser rúpelén kovara Rojha Kurd (jhimareya 2-é ya 1913-é) projheyek jhi bo alfabeya Kurdí péshniyar kir. Ev alfabe li ser bingeha alfabeya Erebí hatibú danín ú dengén yané típén dengdér én ku beré nebún hatin danín. Pashé bi bash zaníbún típén Erebí bi hev re neyén nivísín yané wekí nivísína latíní ku típ bi hev re nayén nivísín ú xuya ye bo nivísína dest ú cap bú yané di herdu rewshan de típ bi hev re neyén nivísín. Ev péshniyar bi ser neket, zédetir jhi ber wé cendé ku gelek problem di alfabeya Erebí de hebún ú téra zimané Kurdí nedikir. Ví karí mesele zédetir tevlihev dikir.

2. Alfabeya Kurdí ya bi típén Ermení

Li sala 1920-é li bajharé Tiflísa paytexta Gurjistané, Lazo Kazaryaní li ser bingeha alfabeya ermení alfabeyek bo zimané Kurdí daní. Di destpéké de li dibistanén Kurdí én li Tiflísé dersén ku Lazoyí bi xwe jhi zarokén Kurd re darishtibún hatine gotin. Lazoyí herweha jhi bo vé amanjé pirtúkeke bi navé Shems cap kiribú ku wí bi xwe daníbú ú li ser ders digot.

3. Du pirtúkén díní én ézdiyan én bi navé Jelwe ú "Mis’hefa Resh" li ber dest in ú bi alfabeyeke taybet hatine nivísín. Bé shik, amanj jhé ew búye ku tekst bi nehéní bimínin ú tené cínén ser én ézdí yan yén wek mír ú shéx bikaribin pirtúkan bixwínin. Kilílé xwendina tekstén herdu pirtúkan jhi aliyé rojhhilatnas ú Kurdnasén Ewropayé ve hatiye dítin.

4. Hemú Kurdnasén ku tekstén edebí én millí berhev kirine, her yek jhi wan li gor shiroveyén xwe alfabeyeke latíní daniye. Bi ci awayí, tené an bi kom, ev alfabeyén hané nebúne alfabeya resmí ya standard a zimané Kurdí.

5. Kurdén jihú én li Ísraílé jhi bo danína alfabeyeke li ser esasa típén Íbrí hindek hewl dane ú pé tekstén Kurdí én millí nivísíne ú belav kirine. Kesén ku Kurdí dizanin ú sharezayiya wan li ser alfabeya íbrí heye súd jhi vé alfabeyé wergirtiye. Ev kar zédetir jhi aliyé jihúyén Kurdén Írané ve hatiye kirin.

6. Di diréjhiya méjhúyé de hindek tekstén Kurdí én bi alfabeya siryaní jhí hatine nivísín.

Méjhúyé alfabeya standard ya zimané Kurdí

Di serdema me ya nuha de sé jorén alfabeyan di zimané Kurdí de tén bi kar anín.

A. Alfabeya ku li ser bingeha típén Erebí:

Ev alfabe jhi serdema belavbúna díné íslamé heta nuha timúdaím dom dike. Di cend qonaxan de jhi bo ku típén wé digel dengén zimané Kurdí bigunjin, guherín té de hatiye cékirin.

1. Gava yeké her jhi méjh ve típén p (پ), c (چ), jh (ژ), v (ڤ) ú g (گ) xistine ser alfabeya zimané Erebí cimkí di zimané Erebí de típek jhi bo van dengan níne. Shaírén Kurd én klasíkí ev deng bi kar aníne. Herweha Kurdnasan jhí di tomarkirina tekstén Kurdí de ev típ bi kar aníne.

2. Yúsif Ziyaedín Pashayé Xalidí di sala 1892-é de di pirtúka »El-hediyye el-hemídiyye fí el-luxe el-kurdiyye« de bi wé yeké hesiyaye ku hersé hereketén zimané Erebí, liser (bi Erebí fethe), bor (bi Erebí zemme) ú jhér (bi Erebí kesre), di zimané Kurdí de hene ú péshniyaz dike (e ه-, u و-, y ي-) jhé re bén danín. Herwiha bi du dengdérén din jhí hesiyaye, ew jhí wa-wa vekirí (o ؤ-) ú yé-ya vekirí (é يَ-) ne. Ew péshniyar zú bi zú neketin piratíké. Bo mínak, di sala 1922-é de dema ku díwana Mehwí hate cap kirin, di díwané de ew sé hereket nehatibún bi kar anín. 3. Di salén siyan yén sedsala bísté de di nivísé de bé destkaríkirin di típén Erebí de, ev dengdér peyda bún; e (ه),u (و),í (ی) ,ú (وو). Herweha di sala 1926-é de Ehmedí Ezíz Axa di pirtúka xwe ya bi navé »Elfabeyí Kurdí« de péshniyar dike típ jhi bo hindek dengdéran bén danín, jhi wana (u=و) ú (i=ي) ú herweha bo r (ر) ú l (ل) jhí ú li ser vé yeké dibéjhe: típa r li ser “ser” sivik e ú li “gerr” (/rr/ ڕ) qurs e. Lam /L/ li “kelawe” sivik e ú li “pillaw” (/ll/ ڵ) qurs e. Di vir de daner tené péshniyar dike ú ew bi xwe di nivísé de típ jhi bo van dengan danayne.

4. Di sala 1923-é de wezareta mearifé daxwaz jhi Tofíq Wehbí kir ku destúra zimané Kurdí binivíse. Ú li salén 1929-1930-an bi du beshan hate belav kirin. Her di wé serdemé de Seíd Sidíq »Muxteserí serf u nehwí Kurdí« daní. (Bexda 1928). Van hemúyan giringiyeke mezin daye alfabeya (kurdí-aramí) nemaze típén ku dengé wan hebún lé típ jhé re nehatibún danín. Péwíst bú típ jhi wan re bén cékirin.

5. Li sala 1930-é Marif Jiyawuk »Bergí ímlayí Kurdí« belav kir ú té de herf jhi bo hersé hereketén Erebí danín ú yekeke dí jhí xiste ser ú navé wé kir medde. Hemú hewlén ku hatin dan li aliyé praktíkí ve di pirtúk ú hindek kovarén wek Gelawéjh ú Dengé Gétí Taze ú yén dí de gihan enjamé.

Gava dawín ya guherína alfabeya nú ya Kurdí li ser bingeha típén Erebí dikeve pishtí sheré duyé yé jíhané. Di wé maweyé de jhi bilí dengé “i” ku di ímlaya Kurdí bi típé Erebí nayé nivísín lé di alfabeya latíní jhé re típek hatiye danín, hercí péwíst bú di alfabeya Erebí de bé kirin daku bi temamí di gel zimané Kurdí bigunje, gihan enjamé. Bo nimúne bi típén Erebí “krdn” té nivísandin lé bi latíní “kirdin” té nivísín.

Pashí jhi bo dengén “r” ú “l” ya qelew típén /ll/ ڵ /rr/ ڕ hatin danín ú jhi dengdéran jhí »ú,o,u,é« (ێ- و -ۆ – وو) hatin nav alfabeya zimané Kurdí. Bi ví awayí alfabeya nú ya Kurdistana Iraqé ú Írané li ser bingeha típén Erebí gehishte pileyeké ku ne hewje ye destkarí té de bé kirin. Gelek roshinbír ú xwendkarén Kurd beshdarí di ví karí de kiriye. Li pésh hemúyan jhí jihé desté Tewfíq Wehbí di ví karí de ashkere ú xuya ye.

B. Alfabeya ku li ser bingeha típén latíní hatiye danín

Pishtí sheré yeké ya jíhané li Iraq, Ermenistan ú Suriyeyé hewl hate dan ku li ser bingeha alfabeya latíní alfabeyeke standard ya zimané Kurdí bé danín. Kesén ku bi ví karí rabúbún hay jhi hev nebú lé digel wé cendé jhí di gelek hewl ú karan de tesír li ser hev dikir. Eger jidahí di navbera wan de búbe jhí, ew jhi ber zaraveyén jida én zimané Kurdí búye nemaze kurmanjiya jhérín ú kurmanjiya jhorín. Ya li Iraqé jhi bo kurmanjiya jhérín bú ya li Ermenistan ú Suriyeyé jhí jhi bo kurmanjiya jhorín búye.

1. Latíniya Kurdistana Iraqé

Li Bexdayé zanayé íngilíz Soaneyí li sala 1919-é pirtúka »Seretayí destúrí zimané Kurdí« belav kir ku li ser bingeha zaraveyé kurmanjiya jhérín yé zimané Kurdí bú. Saoneyí di vé pirtúké de hewl daye dengén zimané Kurdí li gor típén latíní binivíse. Pishtí vé pirtúké wek lasayíkirina (teqlídkirina) projheya Soaneyí hindek kiryarén dí hatin dítin. Li sala 1920-é Mihemed Zekí ú Mírza Mihemed Bashqe li Bexdayé »Ewelemín qiraetí Kurdí« belav kir.

Pirtúka Tewfíq Wehbí ya bi navé »Xwéndewarí baw« li Bexdayé li sala 1933-é hatiye belav kirin, zinjíreyeke gotaran di kovara »Dengí Gétí (jíhan, dinya) Taze« (1943-1944) bi navé »Destúrí zimaní Kurdí« hatiya belav kirin. Ev hewlén ku hatine dan jhi bo jígirkirina típén latíní di nav Kurdén Iraqé de meshq bún. Tewfíq Wehbí di karén xwe yén derbaré alfabeya Kurdí de peyrewé hindek jhi karén Soaneyí kiribú. Wek nimúne, jhi bo dengén /gh/ (غ), /sh/ (ش), /j/ (چ) daníbún, jhi bo /ll/ ڵ /rr/ ڕ ya qelew “lh” ú “rh” daníbún ú herweha bo “í” (یی) ya qul “iy” daní bú.

Zédetir jhi ber sedemén siyasí li dewleta Iraqé ú sedema díní li navenda hézén díní ev kar bi ser neket nemaze nijhadperestén Ereb én Iraqé ne ku tené li dijhí típén latíní bún belkí li dijhí dengén ku di zimané Erebí de nebún jhí radewestiyan wek dengén p (پ) ú c (چ). Ú jhi ber vé yeké Tofíq Wehbí tawanbar dikir ku destkariyé di típén zimané Erebí de dike.

2. Latíniya Kurdén Ermenistané

Di sala 1929-é de Íshaq Múrgúlov ú Ereb Shemo li ser bingeha latíní alfabeyek jhi Kurdén Ermenistané re daní ú pashí bi resmí ev alfabe hate qebúl kirin ú pé pirtúkén zanistí ú hunerí ú pirtúkén dibistané hatin cap kirin. Herweha bi wé alfabeyé demeke diréjh »Riya Taze« hate cap kirin. Eva hané heta sala 1945-é li Qefqasyayé Rúsyayé dom kir. Di wé demé de alfabe li ser bingeha alfabeya rúsí (silaví,sírílí) hate danín.

Meseleya alfabeya nú ya Tirkí tesíreke mezin li ser roshinbírén Kurd kir. Li sala 1932-é li Súriyeyé Herekol Ezízaní (Jeladet Bedirxaní) li ser bingeha latíní alfabeyeke Kurdí daní ú di pirtúka »Rézimana elfabeya Kurdí« de (Sham,1932) hate belav kirin. Bé guman daneré vé alfabeyé alfabeya xwe jhi bo zaraveyé kurmanjiya jhorín daniye. Vé alfabeyé heta dawiya sheré duyé yé jíhané di belavkirina roshinbíriya Kurdí bi réya pirtúk ú kovaran de roleke giring lístiye. Lé pashí ne ku zimané Kurdí belkí hebúna Kurdan jhí li Súriyeyé hate qedexe kirin.

J. Alfabeya ku li ser bingeha alfabeya Rúsí hatiye danín

Pishtí sheré duyé yé jíhané, hemú neteweyén Rúsyayé ú di nav wan de jhí Kurdan dest jhi alfabeya latíní berda ú li ser bingeha alfabeya rúsí alfabeyeke nú jhi wan re hate danín. Ví karí hemú neteweyén Qefqasya ú Asyayé Naverasté girt nava xwe nemaze neteweyén misilman. Jhi bo Kurdan belgeyé guherína latíní bi rúsí ew bú zarokén Kurd bi rúsí ú Kurdí ú ermení dixwínin yané péwíst e férí sé alfabeyan bibin, eger zimané Kurdí yé xwe bi alfabeya rúsí binivíse manayé wé ew e ku férí du alfabeyan dibe, rúsí ú ermení ú jhi bo zimanén Kurdí, rúsí ú ermení bi kar tíne. Hercende di ví karí de qazanjé Kurdén li wir heye lé jhi bo Kurdén derve ziyaneke mezin bú.

Bi ví awayí nuha sé alfabeyén Kurdí hene: li Iraq ú Írané li ser bingeha alfabeya Erebí hatiye danín, li Súriye ú Tirkiyeyé jhí alfabeya latíní té bi kar anín. Herweha dezgehén zanistiyé én li hemú Ewropayé alfabeya latíní bi kar tínin. Kurdén Ermenistané alfabeyé rúsí bi kar tínin.

Ev diyarde hercende bash ú sirushtí níne lé ew ne xirab e jhí. Pasherojh dé wé biryaré bide ka kíjhan alfabe dé bé hilbijhartin. Eger problem jhi aliyé zanistiyé ve bé temashe kirin, latíní jhi hemúyan bashtir e.

Werger jhi Kurdiya soraní: Hallaj Laro

Jhéder: Marif Xeznedar, Méjhúy edebí Kurdí (bergé yeké): Jhi destpéké heta sed sala cardehé, Weshanxaneya Arasé, 2001.

Tébíní:

Jhi bo ku nivísara ku min li jhor wergerandiye bashtir ú hésantir bé fehm kirin, ez dixwazim li vir béyí ku tékevin nav kitekitén mijharé, cend zanyariyan derbaré alfabeya soraní (erebí, aramí) péshberí xwendevanan bikim.

Alfabeya Kurdí (Erebí-Aramí)

(Hemze) ئـ، ا /a/ ، /b/ ب، /p/ پ، /t/ ت، /j/ ج، /c/ چ، ، /x/ خ، /d/ د، /r/ ر، ، /z/ ز، /jh/ ژ، /s/ س، /Sh/ ش، /f/ ف، /v/ ڤ، /q/ ق، /k/ ک، /g/ گ، /l/ ل، /m/ م، /n/ ن، /h/ هـ، /e/ ه‌، /u/ و، /o/ ۆ، /ú/ وو، /í/ ,ی، یی /é/ ێ،

Herweha ev típén jhér jhí hene lé ev típ di alfabeya latíní de nínin:

[ح] Shúna vé típé di latíní de h té nivísín lé tam ne ew deng e. Wexta nivísarek jhi alfabeya aramí té veguhastin ser alfabeya latíní shúna vé dengé pita h té nivísín lé di rastiyé de dengeke jhi h’yé jida ye.

[ڕ] Ev r’ya qelew e. Hin nivískar ví dengí wek “rr” dinivísínin.

[ع] Shúna vé típé di latíní de típ nehatiye danín. Gelek kes di nivísé de bi kar naínin lé hin kes jhí vé típé wek ” ‘ ” dinivísin. Bo nimúne hin kes dinivísin “be’s,’Elí,” hin kes jhí dinivísin “beas, Elí”

[غ] Shúna vé típé jhí di latíní de piraní pita x té bi kar anín lé di rastiyé de bi temamí shúna wé típé nagire.

[ڵ] Ev l’ya qelew e. Hin nivískar ví dengí wek “ll” dinivísínin.

[ئـ] hemze: Di zimané Erebí ú farsí de li cend jihén jorbijor té bi kar anín wekí:((أ ٌإ لأ لإ ؤ ء ئـ)). Lé di zimané Kurdí de tené awayé (ئـ) té bi kar anín. Hindek zimanzan hemzeyé wek dengdér bi nav dikin ú hindek jhí li dijhí vé néríné ne. Amanja bikaranína wé jhí ew e ku bikeve péshiya wé dengdéra ku peyveké destpé dike. Bo nimúne: ازاد =ئازاد (azad); ورووپا = ئورووپا (urúpa)

Hallojí Laré

Cavkaní, mallperra kulturname.com