Píyawék u zimanék

Núser: Mír Jeladet ‘Alí Bedir Xan
Wergérraní: ‘Elí Shéxo – Kurdewan Faruq

Katék ke píyawékí zírek u behéz peydadebét, detwanét be teníya zimanékí parce parce sazbikat, ewkat dur níye zimanékí mirdúyísh zíndú bikatewe.

Éme ésta basí píyawékí lewshéweye dekeyn ke peydabúwe u zimanékí mirdúshí taze kirdúwetewe u ew zimaneshí xistúwete naw zimane zindúwekanewe, naw ew zimananey ke mirov qisey pédeken u mebestí xoyaní pé derdebirrin.

Núser: Mír Jeladet ‘Alí Bedir Xan
Wergérraní: ‘Elí Shéxo – Kurdewan Faruq

Katék ke píyawékí zírek u behéz peydadebét, detwanét be teníya zimanékí parce parce sazbikat, ewkat dur níye zimanékí mirdúyísh zíndú bikatewe.

Éme ésta basí píyawékí lewshéweye dekeyn ke peydabúwe u zimanékí mirdúshí taze kirdúwetewe u ew zimaneshí xistúwete naw zimane zindúwekanewe, naw ew zimananey ke mirov qisey pédeken u mebestí xoyaní pé derdebirrin.

Éme wutiman zimane zíndúwekan u zimane mirdwekan, béguman lebúwarí jhíyanda zimanísh weku mirov u weku her zíndewerék zawzé dekat, dejhí u demirét.

Hendék le zimane mirdúwekan hen bizir debin u duway xoyan híc shiték bejénahéllin, ne núsínék, ne pertúkék, hendékísh leduway xoyan pashmawey gewre u kitébí héjha bejédehéllin, ew kitébanesh ta ésta dexuwénirénewe, bellam ew zimanane bo xoyan mirdún, le berewey zimaní qise kirdin nín u híc kesékísh qiseyan pénakat.

Le Ewrupa zimaní Latíní, le xorhellatísh zimaní ‘Íbirí zimaní mirdúbún, Latíní ta éstash zimanékí mirdúwe, bellam ‘Íbirí ídí zimanékí mirduníye, bellku zimanékí zíndúw e.

Bellé ew píyawe betuwanaye le néwan Julekekanda derkewt u zimaní ‘Íbirí nojhen u taze kirdewe, ‘Íbirí xoy zimanékí samí kone, hawrréyí zimaní ‘Erebíye, Tewrat yekéke lew cuwar kitébe gewraney ke be ‘Íbirí wutirawe unúsirawe, be teníya zanakan deyanzanú le killésanda Tewrat bem zimane dexuwénrayewe.

Julekekan be zimaní díkey ew willataney ke téyída níshtejébún, qiseyan dekird, wate zimanékí míllí serbexo bo julekekan nebú, le berewe be zimane bíyaníyekan qiseyan dekird.

Le sallí 1877da Turkíya le sherrí beramber Rúsíyada shikestí xuward, bew hoyewe mílletaní belkan le bindestí Turkekan rizigaríyan bún, rizigar kirdiní gelaní belkan be yarmetíy Rúsíya enjamdira, Rúsíya zor xeríkí ew kare bu, herweha rojhnamekaní Rúsísh zor bas le tékoshíní míllet u willataní belkaní tazey dekird.

Lew serdemeda le Rúsíya genjékí Juleke be nawí Elíézer Bin Yehuda (Eliezer Ben Yehuda) hebú, kurrekey Yehuda weku herkesék xeríkí ew sherre bu, temashay dekird ke mílletekaní bindest weku Sirbí u Bulgarí u ewaní díke le jhér nírí dagírkerekeyan rizigar debin u amanjekeyan berew serbexobún bedídehénin. Yehuda legell em rudawaneda le barudoxí mílletí xoshí agadardebú, bew barudoxe zor xembar debú.

Yehuda tébíní dekird ke rewshí mílletekey le rewshí her mílletékí díke xiraptire, cunke juleke nek be teníya bé willat u bé hikumet bun, bellku zimaníshíyan níye u be zimaní xellkaní díke qisedeken.

Julekey genj bayarí xoy da u ledillí xoyda wutí debét Julekekan bigerrénewe willate dérínekey xoyan, willatí kurrekaní Ísirayl, herweha debét Julekekan weku xellkí zimaníyan hebét u hemúyían qisey pébiken, em zimanesh zimaní péshtiríyan, zimaní ‘Íbirí ye.

Yehuda férí zimaní xoy bu, sallí 1878 berew París, ew share hawíneheware berrékewt, lewé Elíézer Bin Yehuda tékellawí Julekekaní París bu, Elíézer le layekewe zimanekey berewpéshewe debird, le layekí díkewe hizrí míllí xoy billaw dekirdewe, bellam mílletekey xoy le beramberí dewestan u péyan dewit eme mirovékí shéte, bellam Yehuda giwéy le qiseyan nedegirt u le pénawí híway gewreda xoy be hestékí jwan u berz xebatí dekird. Yehuda le bercawí xoy danabu le mílletí bé zimaní xoy, mílletékí xawen ziman dirust bikat.

Yehuda xoy férí zimanekey, zimaní ‘Íbirí búwe ésta ew deyewét ‘Íbirí lenéwan komellgay mílletekeshída billaw bikatewe, bo candiní towekey péwístí be zewíyek hebú. Le sallí 1881da Elíézer kicí mamostakey xoy héna u berew Felestín berrékewtin, bemshéweye jhinék, gewre xanimék le berdestí peydabú, Yehuda le régay geshtekeyda waney be jhnekey dewit, heta geyshtine xakí Felestín jhinekey férí cend wusheyekí ‘Íbirí bú.

Katék péyan naye xakí péshúy xoyanewe, Yehuda be jhinekey wut: "lemewduwa éme teníya be ‘Íbirí qise dekeyn", jhineke zor kem ‘Íbirí dezaní, le berewe zor hewillí da, bellam mérdekey le birríyarí xoy pashgez nebúwewe, péwístí be amajhe kirdinísh níye ke mindallekaní Yehuda ta gewresh bún jige le ‘Íbirí zimanékí díkeyan nedezaní, le berewe lenaw xellkda weku kesaní lall leqellem dediran, bellam bem hewille gelí Juleke weku mílletaní díke buwete xawení zimanékí serbexo.

Yehudau xézanekey le gemaroda dejhíyan, bellam bébak bún, le berewey amanjí gewre péwístí be fídakaríy gewre heye, xuwardiní Yehuda naní wushik bú, bellam katék ke endamaní xézanekey be ‘Íbirí qiseyan dekird, xoy be bextíyartirín mirov le jíhan dezaní.

Duwatir Yehuda rojhnameyekí be ‘Íbirí billaw kirdewe u xuwéneríshí boxoy peyda kird, wurde wurde le cend xuwéndingayekí Julekekan dest be xuwéndiní ‘Íbirí kira, lelayekí díkewe Yehuda ferhengékí bo mílletekey sazkird, ew wushaney ke le zimane mirdúwekanda nín, bo ferhengekey zíyad dekird, zimaní ‘Íbirísh lenaw Julekekanda billaw debuwewe. Le sallí 1922da katék ke Elíézer mird, zimaní ‘Íbirí ke pésh (30- 40) sall zimanékí mirdúbú, bibuwe zimaní mílletekey. Em zimane ésta (1) le Felestín hawshaní ‘Erebí u Ínglízí zimanékí fermí ye, zimaní dewillet u hikumetísh e.

Ey gelí Kurd emeye píyawék u zimanék u ewey ke be tuwanay píyawék dekirét.

Le akamí karí em píyaweda pend u shíretí gewre heye, her mílletékí bindest u bé ziman yan bé zimaní núsín, debét pendí léwergirét, émey Kurd zimanékí nazdariman heye u qisey pédekeyn, zorbeman jige lem zimane, zimanékí díke nazanín, ewende bese ke éme férí xuwéndin u núsíní zimaní xoman bibín.

Emirro férbuní xuwéndin u núsíní zimaní dayk bo her mílleték nek karékí kesíye, bellku erkékí míllísh e, her kesék em erkey jé be jé nekirdwe, erkí míllíy xoshí jé be jé nekirdwe u bekellkí mílletekeshí nayet, mirov ta xoy ser be mílleték bizanét, debét bekellkí mílletekey bét.

Duway ewey émey Kurdísh weku mílletaní díke buwínete xawení elfubéyíekí serbexo, xuwéndin u núsíní zimanekeman zor asan búwe, ezimuniman ashikray dekat ke miroví Kurd tuwanay heye lemawey hefteyek ta cuwar hefteda férí xuwéndin u núsíní zimaní xoy bibét.

Bellé zorbey Kurdekan teníya zimaní daykí xoyan dezanin, le berewe ci le mall bét ci le derewe, teníya be Kurdí qisedeken, bellam hendék le Kurdekan hen le willataní bíyaní le daykbún yan lew willatane dejhín, ewey ke bo ewane péwíste eger zimaní xoyan nazanin, pésh hemú shiték férí zimaní xoyan bibin u duwatir le mallí xoyan legell xizim u kes u karíyan her weku Elíézer teníya be Kurdí qisebiken.

Bellé debét em Kurdane katék le derewe dénewe bo mallewe, weku con jil u bergí derewe be jil u bergí nawmall degorrin, zimaní xoshíyan bewshéweye bigorrin u be zimaní shikstí le mallewe qise neken u zimaní mall, zimaní dayk weku shitékí píroz biparéz in.

1. Wergérr: Mír Jeladet em gutare pésh damezrandiní dewilletí Ísirayl le sallí 1942da núsíwe.

Sercawe: Azízan, Herekol, píyawéku zimanék, Govarí Hawar, jhimare 40, 1942

Em wutare le mallperrí Sibey be rénúsí Kurd-Erebí wergirawe ú bo karberaní KAL hínirawete ser rénúsí Yekgirtú