Zimaní Kurdí le astaney serdemékí tazeda (1)

Ferhad Shakelí, Hewlér post (01/12/2008)

Le mawey dú sé sallí raburdúda sedan witar u lékollínewe u dídarí rojhnamewaní le destgakaní rageyandiní Kurdistan u mallperrekaní ínterinétda leser késhekaní zimaní Kurdí billaw kirawinetewe.‌ Símay here zallí beshékí yekjar zorí ew núsín u babetane ewe búwe ke le ruwangeyekí zanstíyewe nenúsirawin u bellgehénanewe u hawpirsekíyekan berhe‌mí bír kirdineweyekí teskí ídíyologí u síyasí búne, ke híc péwendíyekíyan be zimanewaní u basekaní zimaní Kurdíyewe nebúwe.

Ferhad Shakelí, Hewlér post (01/12/2008)

Le mawey dú sé sallí raburdúda sedan witar u lékollínewe u dídarí rojhnamewaní le destgakaní rageyandiní Kurdistan u mallperrekaní ínterinétda leser késhekaní zimaní Kurdí billaw kirawinetewe.‌ Símay here zallí beshékí yekjar zorí ew núsín u babetane ewe búwe ke le ruwangeyekí zanstíyewe nenúsirawin u bellgehénanewe u hawpirsekíyekan berhe‌mí bír kirdineweyekí teskí ídíyologí u síyasí búne, ke híc péwendíyekíyan be zimanewaní u basekaní zimaní Kurdíyewe nebúwe.

Lékollínewey zanstí, le pall amanjékí binerretída ke geyshtine be rastí u dirustkirdiní cemk u tégeyshtinékí wehaye ke bibéte binemay pésh kewtin u geshe kirdin le dísíplíne jorawjorekaní zanistda, ew berzwístíyeyshí heye ke le cuwarcéwey babetékí késhe-asada dewillemendíyekí zaníyarí dirust bikat.‌ Éme ke ew núsínaney le buwarí késhekaní zimaní Kurdída núsirawin u denúsirén be ser dekeynewe, debínín híc merjékí zanistíyan téda recaw nekirawe. Renge takutera núsín hebin ke rízperrin u nakewine ber ew hejharíye zanistí u ípístémollogíyey ke búwete díyardeyekí ashikra u serdest le emirroy ferhe‌ngí Kurdída.‌‌‌

Babetí ew zinjíre witarey lem jhimareyewe billawí dekemewe, zimane, zimaní Kurdí, u beser dú pirsíyar, ya dú késheda dabesh debét:

Yekem: elfubé.

Kurd debé ci elfubéyíek be kar bibat? Ew elfubéyíyey ke cend sedeyeke be karí dehénét u he‌mú edebí kilasíkí Kurd u beshí here zor u giringí edebí tazeyshí pé denúsirét? ya ew elfubé Latíní Turkíyey ke nizíkey 60 ta 70 salléke damezirénirawe, bellam teníya le mawey 15-20 sallí raburdúda be shéweyekí snúrdar, le hendé nawcey Kurdistanda be kar hénrawe u beshékí yekjar kemí edebí Kurdí, be zaraway Kurdíy bakúr, pé denúsirét? Em dú elfubéyíe le rúy dengewe ta ci radeyek weramí péwístíyekaní zimaní Kurdí dedenewe? Aya be kirdewe, dekiré neteweyek herwa be asaní waz le elfubéyek bihénét u dest bikate bekarhénaní elfubéyíekí díke? Aya karékí weha ta ci radeyek zíyan be newekaní dahatú degeyénét u lew‌ genjíne fikirí u edebí u zaníyaríyey emirro cendí degate destí ewan?‌‌ Lem rúwewe hem ezimúní beshí here zorí gelaní diníyaman le berdestdan, ke xawení ferhe‌ng u sharstanetíy dérín u dewillemendin u le diníyay emirroyshda, le pleyekí yekjar berzí síyasí u abúrí u ferhe‌ngída nexishíyan heye, bellam hergíz destiberdarí ferhe‌ng u sharstanetíy xoyan, ke elfubé yekéke le kolleke pitewekaní, nebún, hemísh ezimúní Turkíyay ”benaw” modérin u taze, ke be hoy síyasetí regezperstaney Mistefa Kemal Etaturkewe, elfubéyí Latíníy beser gelaní Turkíyada sepand u be nawí taze kirdinewe u nizík búnewe le Ewrupawe, netewey Turkí le ferhe‌ng u sharstanetíy rojhhe‌llat dúr xistewe, bellam hergízísh neytwaní bibét be Ewrupayí.

Dúwem: zimaní standard, ya zimaní edebíy yekgirtú.

Aya detwanín billéyn Kurdí zimanékí standard u yekgirtúwe? Aya ew dú shéwe edebíyey ke ésta le aradan, her yekeyan zimanékí edebí u standard e, ya detwanét ew rolle bibínét? Aya debé Kurd yekék lem dú shéweye hellbijhérét, ya be tékell kirdiní herdúyan zimanékí taze u jíyawaz ”dirust bikat?” Aya her careser u enjamgiríyek emirro éme le Kurdistaní xwarúda (xwarúy Kurdistan ya Kurdistaní ‘íraq) péyí bigeyn, ta cend bo beshekaní díkey Kurdistan giring e u dekiré pérroy bin? Lem jore pirsíyarane zorin u beshí here zorí ew kesaney le dú sé sallí duwayída, lem buwareda dídaríyan legell kirawe, ya witaríyan núsíwe, léyí nizík kewtúnetewe u he‌willíyan dawe bepéyí bocúní xoyan weram bidenewe u babeteke dewillemend biken‌.

Lékollínewe u shíkirdinewey babetí elfubé u zimaní standard, her bewe nabét ke núserék ya rúnakbírék bepéyí hez u mízaj, helluwést lebareyewe werbigrét. Em babete reg u rísheyekí zanstí u síyasí u méjhúyí u fikiríy qúlltirí heye u be sedan dezúy ferhe‌ngí u ídíologí u zaníyarí‌ bestirawe be ésta u dahatúy netewe u níshtimanékewe ke héshta le seretay xodirustkirdin u xopégeyandindaye.

Egercí késhey elfubé péshtirísh hendé jar búwete babetí gut u béjh u núsín, bellam le ber ewey baziney xuwéner u xuwénewarí wek emirro firawan nebúwe, baseke her lenaw desteyekí rúnakbír u núserda mawetewe. Tenanet le berhe‌mí ew gut u béjhane teníya cend witarékí kem mawetewe u geyshtúwete éme. Ew witaraneysh ta radeyekí zor le kirokí rasteqíney basekewe dúrin u teníya jorékin‌ le pédahe‌lldan ya hérshbirdineser, bé ewey shorr bibnewe bo naw rege zanistíyekaní babeteke.

Zimaní edebíy yegkirtú, ya zimaní standard, wek hendé le lékollerewan péyan xoshe nawí lé binén, renge le bazineyekí firawantirda bas u gut u béjhí leser kirabét. Ew núser u rúnakbír u zimanizananey beshdaríyan téda kirdúwe, nek teníya le ruwangeyekí zanistí u zimanewaníyewe léyí kollíwinetewe, bellke hewillíyan dawe baseke bibestinewe be pashxaní méjhúyí u aso síyasí u sharistanetíyekaní duwarrojhí Kurdíshewe. Wa pé decét le kongirey mamostayaní Kurdíshda le Sheqllawe, hawíní 1959, em dú bash;‌ zimaní edebíy yekgirtú u elfubé, giringtirín beshí berinamekaní kongireke búbétin.

Duway rúxan u he‌llweshanewey ímpiratoríy ‘Usmaní, Kurdistaní bashúr, ya Kurdistaní ‘Íraq, take beshékí Kurdistan búwe ke téyída meseley zimaní Kurdí u xuwéndin be zimaní Kurdí u ew babetaney ser bew basen, búbétine birrgeyek le bernamey karí núseran u rúnakbíran u síyasetimedaran u rékxirawe síyasíyekaníshda. Ew geshekirdine ferhe‌ngíye firawaney lew beshey Kurdistanda rúy dawe, péwístíy gut u bíjhékí wehay hénawete gorré, bellam dísanísh hergíz nebúwete basékí weha germ u gishtgir ke rúberrúbúnewey léwe peyda búbét. Le sallaní yekemí dirustbúní sístemí komarída le ‘Íraq, renge giringtirín sekoyek em basey leser kirabét, kongirey mamostayaní Kurd búbét le Sheqllawe. Sallí 1970ísh ke rúberí bekarhénaní zimaní Kurdí wek zimanékí resmí le ‘Íraqda u wek zimaní xuwéndin u ferhe‌ng le Kurdistanda, zor firawantir bú, lewane bú basékí weha bibuwayete hoy késhe u ajhaweyekí zor lenaw núseran u rúnakbíran u destellatdaranda, bellam serkirdayetíy síyasíy ew katey Kurd be shéweyekí zor jhír u dúrbínane, régey lewe girt em babete bibéte bereyekí tir, bo ewey dujhminékí dirrindey wek Be’s léyíewe dize nekat u bo súdí xoy be karí nehénét.

Emirro ke bashúrí Kurdistan wek herémékí fédéral le rúy síyasí u kargérrí u ferhe‌ngíyewe ta endazeyekí bash serbexoyí u pésh kewtiní be dest hénawe, béguman meseley ziman debéte yekék le babete here giringekaní ésta u pasherrojhí Kurdistan. Ewey em serdemey le serdemekaní péshú be ‌tewawí jíya kirdúwetewe eweye ke péwendíy ferhe‌ngí u síyasí legell parcekaní díkey Kurdistanda le astékí berztir u germtir u cirrtirdaye. Helumerjí ferhe‌ngí u bekarhénaní zimanísh lew beshaney Kurdistanda le guwérey jaran zor gorrawe.

Ésta le hemú beshekaní díkey Kurdistanda zimaní Kurdí, eger be radeyekí kem u snúrdarísh bét, bo núsín u billawkirdinewe be kar debirét, hercende nakiré ew bekarhénaney ewé legell pésh kewtiní yekjar firawan u bercawí zimaní Kurdí le Kurdistaní ‘Íraqda berawrd bikrét. Enjamékí mentíqíy em rastíyeysh‌ eweye ke her birríyarék lem rúwewe bidirét u he‌r geshe kirdin u pésh kewtinék be dí bihénirét, rastewxo bét ya narrastewxo, kar dekate ser beshekaní díkey Kurdistanísh. Her bem péyíyeysh rúberí baseke u baziney beshdarí kirdin le lékollínewekanda hénde firawane ke le méjhúy ferhe‌ngíy Kurdistanda hergíz hawshéweyekí nabínín.

Em firawanbúne renge wa lék bidirétewe ke níshaneyekí sax u selametíy keshí ferhe‌ngíye u ewe péshan dedat ke komellgey xuwéndewarí Kurd babete germ u nawendíyekan le régey gut u béjhí zanistí u be shéweyekí sharstanane yekalla dekenewe. Be xuwéndinewey beshék lew witar u lékollínewe u núsínaney lem biwareda denúsirén u billaw dekirénewe, her zú túshí béwimédí debín, cunke bedegmen helldekewét núsínék bixuwénítewe be bírékí zanistí u bepéyí péwere zanistíyekaní lékollínewe u tuwéjhínewe núsirabét.

Merj níye ewey basí ziman dekat, debé her zimanewan bét, bellam merje bayíy ewe sharezay ew zaniste bét ke le rúy bellge u bellgekaríyewe pisht be binemakaní tíoríye zanistíyekan bibestét. Sharezayí le zanistékda, be lay minewe, hergíz me’nay ewe níye éme hemú binema u he‌mú enjamgiríyekaní ew zaniste u ew tíoríyaney ser be zanistekeman pé rast bét u shuwéní bikewín. Eme betaybet le buwarí zaniste mirovanekanda (The humanities) rast e. Bellam xobestinewe be métodollogíy lékollínewey zanistíyewe u pérroyí kirdiní binemakaní mentíqí zanistí le basékda ke regurríshey bestirawe be zanistewe giring u péwíste. Min xoyshim ke em qiseye dekem, xom be zimanewan/zimanzan dananém, egercí le mawey bístupénj sallí raburdúda ‌he‌willm dawe sharezayí le zimanzanída peyda bikem u xom fér bikem.

Renge xuwénerí em núsíne bo ewe bicét ke em ajhaweyey min basí dekem le ber ewe bét ke zimaní Kurdí xoy zimanékí seretayí u pirsh u billawe u bepéyí binemakaní réziman u léksíkal u gokirdin karí bo nekirawe u, nakiré daway rék u pékíyek bikeyn ke dirust nebúwe. Bírkirdineweyekí weha, béguman, dúre lew enjamgiríyanewe ke zanistí ziman péman dellét. Nexishí ziman, tenanet zimaní qisekirdiníshe, níshanderí giro u nasnameye.‌ Endamí komellék eger maweyek le komellekey xoy dúr bikewétewe, katé degerrétewe naw endamaní komellekey xoy u qise dekat, yekser hestí pé deken ke shéwey qisekirdiní gorrawe. Em norme zimanewaníye debéte péwerék bo ewey endamékí komelleke basí zimaní ”xoman” u zimaní ”ewan” bikat.

Le komellékda ke zimaní núsíní hebét u sístemékí pésh kewtúy xuwéndin u per‌werdey téda damezirabét, cemkí ”zimanékí rast” be shéweyekí rehatir werdegírét: ew zimane shéweyekí rastí qisekirdin u tenanet núsíníshí heye, ke xellke ”xuwéndewareke” be karí dehénin. Wate ewey wek ewan qise bikat u wek ewan binúsét raste. Ewe ew shéwe rasteye ke le xuwéndingekanda dexuwénirét u kod dadenirét (wate binema u ré u jé dadenirét) bo réziman u ferhe‌ngekey. Herweha ekadémíya u enjumen bo misht u mall kirdin u cawdérí kirdiní zimaneke dirust dekirén. Hemú em hengawane beshékin le pirosey peydabúní zimaní standard.

Le Kurdistanda zor deméke ew pirosése be ‌réwe cúwe u berhe‌mékí bashíshí hebúwe, wate ew zimane Kurdíye standardey le seretay bístekaní sedey raburdúwewe karí bo kirawe u le cil u penja u shestekanda binerretekaní darréjhiran u le seretay heftakanda geyshte pleyekí yekjar berzí rék u pékí u standard bún. Berhe‌mékí ew hemú koshshey sedey raburdú ewe bú ke komellék núser u rúnakbírí gewre dirust bún, ke detwanín billéyín ”kurdíy rast” eweye ewan núsíwíane u deynúsn. Emirroysh dísan éme komellék núser u rúnakbírman hen ke zimaní núsíní ewan zimaní standardí Kurdí ye. Min ke téksték ya kitébék dexuwénimewe u dellém eme Kurdíyekí xirape, ya eme Kurdíyekí bashe, berrastí le méshik u bír kirdinewemda péwerékí zimanewaní u éstétíkí hest pé dekem u penay bo debem u deykeme birríyarderí rastí u narrastíy zimaní Kurdí. Ew péwere zimanewaníye her eweye ke le berhe‌mí núsere gewre u Kurdízanekanewe hellhénjrawe u búwete bincíney zimaní standardí Kurdí.

Ewey emirro le Kurdistanda rú dedat rúxandin u he‌llweshandinewey ew destkewte gewre netewayetíyeye, wate hellweshandinewey zimaní standardí Kurdí, le ber hendé berijhewendí tesk u bénirxí nawceyí u síyasí u ídíologí. Le katékda serkirdayetíy síyasíy Kurdistan le shest u heftakanda (mebestim Barzaní gewre ye) zor jhírane pishtíwaníy ew pirosésí standard búney dekird u deycespand, serkirdayetíy síyasíy emirroy Kurdistan rék be pécewaney ewsawe, rojh le duway rojh, yek be yek binema u kollekekaní ew zimane standarde derrúxénét u he‌lldeweshínétewe. Ew destga benaw zanistíyaney serkirdayetíy síyasíy emirroy Kurdistan daymezirandún, her hemúyan xizmetí ew rúxandin u he‌llweshandineweye deken. Enjamí em bare karesataméze eweye ke péwerí zimaní standardí Kurdí u ”kurdíyekí rast” teníya tékst u núsíní ew núser u rúnakbíraneye ke berhe‌mí ew serdemey raburdún u jhimareyshíyan, eger zorísh be geshbíní temashay bikeyn, renge xoy bida le panizde bíst kesék. Destga zimanewaní u perwerdeyí u ferhe‌ngí u benaw zanistíyekaní emirroy Kurdistan zor lewe lawaztirn bitwanin jarékí díke rúnakbír u núserí weha berhe‌m bihénin.

Beshí zorí núser u rúnakbíraní sharezay Kurd begishtí leser ewe kokin ke ew shéwezimaney ésta le Kurdistaní ‘Íraq u ta radeyekísh le Kurdistaní Éranda rollí zimaní standard (u resmí) debínét, take shéweyekí zimaní Kurdí ye ke detwanét u debé bikré be zimaní resmíy Kurdistan. Ke basí Kurdistanísh deken mebestíyan hemú Kurdistan e, wate ew beshaneysh ke emirro buwarí bekarhénaní zimaní Kurdíyan téda níye. Bellam her lenaw rúnakbír u núseranda kesanék hen ewe jext deken ke‌ ewan bas le Kurdistaní ‘Íraq deken, bew péyíyey ke teníya lew beshey Kurdistanda zimaní Kurdí statúsékí resmíy heye u nakiré ésta basí beshekaní díkey Kurdistan bikeyn. Debé serinjí eweysh bideyn ke teqríben her hemú ew sharezayaney lebarey zimaní Kurdíyewe denúsin, nawnaní ew shéwezimane be ”soraní” be helle dadenén u lejéyí ewe nawí‌ ”Kurdíy nawendí/nawerrast ya Kurdíy xwarú” be rast dezanin. Ésta ídí eweysh sharawe níye ke naw hénaní ew zimane edebíye wek ”soraní” mebestékí nazanistí u tektíkíy le pishteweye bo bicúk péshandan u dashikandiní nirxí edebí u ferhe‌ngíy zimane edebíyeke.

Katé núser u rúnakbírí Kurd ew shéwezimane be bashtirín u gunjawtirín shéwe dadenén bo ewey bikiréte zimaní resmíy Kurdistan‌, díyare komellé bellgey méjhúyí u zanistí dehéninewe bo pishtgíríy helluwéstekeyan. Éme detwanín ew bellganey lay zorbey núseran dúbare debinewe bem jore kurt bikeynewe:

1. Kurdíy xwarú dewillemendtirín shéwe zimaní Kurdí ye, cunke hem le qonaxí kilasíkda u he‌mísh le qonaxí tazeda edebíyatékí firawan u dewillemendí pé núsirawe u komellék le núser u sha’íre here gewrekaní Kurdistan bem shéweye berhe‌mekaní xoyan núsíwin.

2. Be ‌pécewaney díyalékitekaní díkey zimaní Kurdíyewe ke her yekékíyan le serdemékda zimanékí edebíy nawceyekí Kurdistan búwe u duwatir be hoy hellweshanewey ew destellate síyasíyewe ke búbúwe pallpishtí, ewanísh rollí xoyan le dest dawe, Kurdíy nawerrast her le seretay dameziraníyewe wek zimanékí edebí u ta emirroyshe, bé nawbirr, ew nexishey hebúwe. Eme wa dekat ke bibéte take shéweyek ke méjhúyekí bé rawestan u bé nawbirrí le pishtewe ye.

3. Kurdíy nawerrast ya xwarú le serdemí pashayetíy shéx Mehmúdí Hefíd da zimaní resmíy hukúmetí Kurdistan búwe, herwehaysh le serdemí komarí Kurdistan da be serkirdayetíy Qazí Mihemed dísan zimaní resmíy komarí Kurdistan búwe. Le serdemí destellatí shorrshí eylúlda (1961-1975) be serkirdayetíy Mela Mistefay Barzaní u le serdemí shorrshí tazeyshda dísan her Kurdíy xwarú zimaní resmíy destgakaní shorrish búwe le sertaserí Kurdistaní ‘Íraqda, ci ew kataney xebatí cekdarane kirawe u ci ew sallaneysh ke serkirdayetíy síyasíy bizútineweke destellatí síyasí u kargérríy be dest búwe. éstaysh le sallí 1992 ewe ke herémí Kurdistan ‘Íraq be shéweyekí resmí hukúmetí féderalí ye, dísan her ew shéwe zimane ‌zimaní resmíy hukúmet u síyasetimedar u serkirdekaní Kurdistan e, her bew hoyeyshewe le buwarí sístemí kargérrí u rojhnamegerí u díplomasí u síyasída‌ be shéweyekí firawan geshey kirdúwe u le rúy zarawesazíyewe dewillemendtir búwe.

4. Kurdíy xwarú le mawey 90 sallí raburdúda zimaní resmíy xuwéndin u perwerde búwe le xuwéndingekaní Kurdistaní ‘Íraqda, le pile jíyawazekaní xuwéndinda, le seretayíyewe tadegate zanistge, sa ítir ew sístemí perwerdeye le nawceyekí snúrdarda búbét ya sertaserí Kurdistaní ‘íraqí daposhíbét. Éstaysh sístemí xuwéndin u perwerde nizíkey‌ sertaserí Kurdistaní girtúwetewe u he‌r bew shéwe zimaneysh darréjhirawe.

5. Le buwarí rojhnamegerí u kitéb u wergérranda, Kurdíy xwarú ta radeyekí yek jar zor pésh kewtúwe u shakarí zor gewre u giringí pé núsirawe u zor le shakare edebí u zanistíyekanísh terjemey em shéwe zimane kirawe.

Egercí Kurdíy xwarú éstaysh nexishí zimanékí resmí u standard debínét, bellam dekiré bewe dewillemendtir bikrét ke wushe u zarawe u derbirrín le díyalékitekaní díkey zimaní Kurdíyewe werbigrét, betaybetí ewaneyan ke pashxanékí edebí u ferhe‌ngíyan heye, wek Kurdí (kirmanjí)í serú u He‌wramí.