Zarawekaní Zimaní Kurdí

"Amílékí binjí heye ke píyaw serí léy surrdemíné u yekétí koní Kurdan péshandeda, ewísh zimanekeyane ke cendí zarawekaní jiyawaziyan hebé héshta le barí deng u rézimanewe yek ziman e, u zimanékí Éraní ye, egercí ta hendazeyek degell zimaní gewrey Éraní jiyawazí heye".1

"Amílékí binjí heye ke píyaw serí léy surrdemíné u yekétí koní Kurdan péshandeda, ewísh zimanekeyane ke cendí zarawekaní jiyawaziyan hebé héshta le barí deng u rézimanewe yek ziman e, u zimanékí Éraní ye, egercí ta hendazeyek degell zimaní gewrey Éraní jiyawazí heye".1

A! zimaní Kurdí zarawey jor be jorí heye, ew zarawaneysh degell yek jiyawazíyan heye. Bellam wenebé zimaní Kurdí bem shéweyewe (hebúní zarawey jor be jor) le zimananí tirí dunya taq búbétewe. Ew kesaney ser u kariyan degell zimanan u zimanwaní heye, zor cak dezanin ke tenanet péshkewtútirín zimanekaní jihanísh zaraweyan heye.

Nizíktirín ziman le Kurdí, Farsí ye, da Xuwa zarawey lé birrawe? Dr. Moyín deseretayekída ke bú ferhangí "Burhaní Qatíe’"-y núsíwe ziyatir le penja zarawey jhimar kirdúwe(2). Ew íngilísíyey ke le Lenden u Wéllz u Skotland qisey pédeken degell yek ewendeyan jíyawazí heye ke ewaney lelawe férí Íngilísí bún túshí seregéjhe bika.

Hebúní zarawe, eger le zimananítira díyadeyékí surishtí b+e, le zimaní Kurdída em surishtí búne degate lútkey hereberz, cunkú gelé zimaní wa hen be raste u cepeda xomane u bégane xizmetíyan kirdiwe u dekeyn u héshtash jiyawazí zaraweyan lé nebirrawe, étir debé cawerriwaní cébín ke zimaní Kurdí, bem hemú béxizmetíyewe, hallí lewey bashtir bé ke ésta heyetí.

Zarawe, le zimanda ber u búy gelé hoyane ke híndékiyan renge be koshishí kesan le nawbicin, bellam hendékiyan, be lay minewe le hel u merjí ésta u diwa rojhékí nizékísha, lewane nín qursayí xoyan leser zimanekeman la biden, lewesh ziyatir, detwanim billém nek her zimaní Kurdí bellkú péshkewtetirín zimaní zíndúy ser zewí, ewey le baranda níye ke xoy le hebúní zarawekaní rizgar kat. Min qisanem nedekird eger giwém lé neba hendé xiwéndewarí Kurd, wekú necakékí gewre u kemayesékí de tolle kirdinew nayet, le zarawekaní zimanekeman dediwén.

Le naw birdiní zarewekaní zimanekeman ew kare níye ke wekú péwístékí netewayetí le berdemí zanayan u xiwéndekaraní Kurd xo radané, bellkú ewey wekú péwíst, ewísh péwístékí gewre u erkékí giran, xoy deniwéné hénane, hebúní zimanékí yekgirtúy núsíne, ke her wekú le shiwénékí tirí em péshekyeda amajheman bo kird le seretay cerxey bístem ta ésta hengawí bashí berew pésh hellhénawetewe u herweha dameziraní dezgay jor be jorí zanistí bo zimaní Kurdí cawerriwaní gelé xizmetyan lédekiré, ke le pénawí jé be jé kirdiní em erke netewayetíye debé bíken.

Em la base lére debirrimewe u degerrémewe ser estí babeteke ke basí zarewekaní zimaní Kurdíye. Witiman zimaní Kurdí zarawey jiya jiyay heye, peyda búní em zarawane wekú í hemú zimanékí tir, gelé hoy heye ke bas kirdinyan bú ére dest nada, tenya hoyeke ke be lay minewe karékí gewrey le peyda búní zarawekanda kirduwe u lewaneye ke zimananí tir eweyan her nebúbé ya karékí ewtoy nekirdibéte seryan, boye her basí em hoyeyan dekem, bellam jaré ba bizanín zarawekaní zimaní Kurdí kamanen, pashan decíne ser basí hoy peydabúnyan.

Leser zarawekaní zimaní Kurdí gelé qise kirawe u her kese be joré beregarí em babeteye buwe u belay minewe beshí zorí ew qisaney ke ta ésta le ser zarekaní zimaní Kurdí kirawin le jhér karayí bír u lékdanewey xorhellatnasaní ferengída buwe u "ewey le gisht lékollínewe u koshishí bé-pisanewey zanayaní déte dest eweye ke karékí gishtí leser hemú zarawekaní Kurdí péwíste ke ta ésta nekirabú, cunkú ew deste zanayane zoryan í derewe bún u sererray ewey zorísh tédekoshan, be giyaní zimaní u ahengí rastí wishe u béjhey dirustyan ashna nebún u be cakí serewderyan lé nedekird u herweha bo lékollénewey zaraweyek hendé gosheyan degirt u léy wird debúnewe u layenekaní tiryan be lawe dena, ya xo ewey derbarey ew zarawane be bíryanda dehat deytwaní tenya lanékí ew zarawane bigirétewe, ja boye karekanyan zorjaran natewaw bú, hendé jar ré le mirov degorrí u gelé jarísh miroví toshí sergéjhe dekird, bellam ínkarí ewe nakiré ke rewishtí lékollénewe u shéwey karí ewan rewishték pesind u berz buwe, eger ehlí zimaneke rewishtí ewanyan recaw kirdiba ew sirinjí werdegíra hezaran kerret zortir debú."3

Duktor Mukrí níshanekey pash pékawe, eger lé zananí Kurd be shéwey karí ferhengíyan béne meydan u le zarawekaní zimaní Kurdí ya her babetékí díkey ziman bikollinewe, be merjé xoyan le karayí bír u ray zanayaní ferengí rizgar ken u dest ken be lékollíneweyékí "meydaní" degene enjamí weha, ke zorí be ser ew enjamaneda hebé zanayaní ferengí bedestíyan hénawe, eger jégake pesinde ba gelé lew shitanem bas dekird ke renge her yekeyan lewane bé zanatirín xorhellatnas be helle beré u bé-ewey híc niyazékí xerapí hebé bígeyénéte enjamí helle.

Ínja be bizanín zarawekaní zimaní Kurdí cín? Eger sernjék le mellbendí destellat u fermanrrewayí zimaní Kurdí bideyn, le barí shéwey qisekirdinewey sé nawcey lék jíyawaziman dekewéte ber caw.

  1. le kinarey xoraway golí Wirméda, deq lew shiwéneda ke nawcey Dizey Dollé u Sindús lék jíyadebinewe, be bír héllék destpédekeyn u be pisht Shino yeyda tédeperrénín u deyhéníne bakúrí Rewandizé u herwa berew xorawa ta degate Akiré u Dihok u Zaxo u Shingar u be néwan Qmíshlí u Heseke-da derbazí dekeyn bo bashúrí Derbasíye, Ras El’eén u deygeyéníne Efrín u cíyay Kurmanja.
  2. Herweha be bír héllék le mellbendí xoraway Hemedan-ewe helldegirín u be bakúrí mellbendí Kirmashan-da derbazí dekeyn ta degatewe rúbarí Dejle.
Dabesh búnewey zarawe serekékaní zimaní Kurdí

Em dú hélle bíríye hemú ew mellbendey be zimaní Kurdí qisey téda dekiré dekate sé besh, ke le her besheyanda zaraweyékí serekí zimaní Kurdí zalle:

  1. Zarawey Bakúrí (serú): dekewéte bakúrí héllí yekem, ew bin zaraweney téda bedídekiré; Herkí, Shikakí, Jelalí (Bayezídí), Hekarí, botí, Jizírí, Efríní, Dumbillí, Badíní, .
  2. Zarawey Nawendí: dekewéte bashúrí héllí yekem u bakúrí héllí duhem u be helleykí pirrbang péy dellén zarawey "Soraní", ke ewey rast bé "Soraní" bin zaraweyékí le zarawey nawendí ye. Lem mellbendeda ew bin zarane hen; Mukryaní, Soraní, Silémaní, Shiwaní, Jafí, Sineyí, Gerrúsí, .
  3. Zarawey Bashúrí (xuwarú): Le bashúrí héllí duhem zarawey bashúrí (xuwarúy) zimaní Kurdí zalle ke em bin zaraney téda bedídekiré; Kirmashaní, Kelúrrí, Kulyayí, Pírewendí, Lekí, Lurrí picúk (Feylí yan ko Pehlí).
  4. Goraní (Hewramí) u Zazayí (Dimilí): le mellbendí zarawey bakúrí ú nawendí zimaní Kurdída dú durgey zimaní Kurdí hen sererray dúrí le yektir piyaw be hesaní detwaní billé le binewe yekin, ewísh Zazayí (ke be Dimilísh nasirawe) ye le bakúr, u Goraní ye le nawcey zarawey nawendída. Goraní zortir be Hewramí nawí derkirdiwe conkú gewretirín nawceyékí téyda perrey heye Hewraman e, béjge lewey le Réjhaw u Kenúle4 u le naw hozí Bajellan u Zengene u Shebek-ísh qisey pédekiré. Zazayísh le Pallo, Kor, u Cebexcúr le birewda ye.

Lurrí dekewéte beshí xuwarúy mellbendí zimaní Kurdí. Derbarey em bin zareye her kesí hatúwe qiseyékí kirdiwe, Sherefxaní bitlísí le "Sherefname-da" be yekék le ciwar zarey gewrey zimaní Kurdí dadené, híndék zana u xorhellatnasí ferengí u Éraní be zarékí zimaní Farsíyan dadenén, Duktor Kemal Fuad Rayekítirí heye u dellé; "le rúy rézimanewe Lurrí be zimanékí Éraní bashúrí-xorawayí dadenirét, bellam Farsí níye, bellko zimanékí serbexo ye. Beshí yekemyan Bextyarí weko le rúy zimanewe Kurdí niye, xoshyan le rúy neteweyíyewe be Kurd nazanin, bellam duhemyan, be taybetí le Íraq, le ber gelék hoy méjhúyí u ramyarí u abúrí le rúy neteweyíyewe le Kurd jiya nekirénewe, heta le rúy zimanewe le enjamí tékellaw búnewe zoryan le Kurdí xorhellatí wergirtiwe."5

Em babetí Lurrí, Kurdí ye ya Kurdí niye, babetéke péwístí be lékollínewey zanistí, dúr le hest u sozí netewayetí u dúr le karayí qise u nawbangí fillane xorhellatnasí ferengí ya zanay ne ferengí heye. Lékollíneweykí ke Kurdayetí kiwérane do u doshaw tékell neka u her be wékcúní cend wisheyékí Kurdí ú Lurrí, Lurrí neka be Kurdí. Lékollíneweyékí wash ke her leber ewey cend wishe ya shéwey bekar hénaní hendí kara degell Farsí deshubihéne yek ya fillane xorhellatnas u zimanwan, way gutiwe, nekiré be rayekí wa qayim u pitew ke dehellweshanewe nebét u Lurrí le Kurdí dabipcirré. Be kurtí u be Kurdí em babete péwístí be lékollíneweyékí meydaní heye.

Le Qamúsí zimaní Kurdí, Ebdul Rehmaní Zebíhí, capí 1988

Sercawe u tébíní:

  1. Prof. Mínorskí, Kurdnewey médékanin, wergérraní D. Kemal Mezher Ehmed, govarí korrí zanyarí Kurd, Bergí yekem, bendí yekem, Sallí 1973, Bexda, Laperrí 563.
  2. Dr. Moyín, Burahaní Qatie’, bergí yek, laperrí 37-41.
  3. Dr. Mihmedí Mukrí, Goraní ya tranehay Kurdí, Taran, Kitébxaney Danish, 1957, laperrí 8.
  4. Dú nawcey picúkin le mellbendí zarawey Bashúrída.
  5. Dr. Kemal Fuad, Zarawekaní zimaní Kurdí u zimaní edebí u núsínyan, govarí korrí zanyarí Kurd, Jhimare 4, Sallí 1971, Bexda, Laperrí 22.
Amadekarí ú núsín be pítí yekgirtúy Kurdí le layení Dílan Roshaní