Núsíní: Proffesor David Crystal
Wergérran le Inglísíyewe: Hesené Qazí
Zimanék tené katék demré duwayín kesí qisey pédeka bimré.Yan renge katék bimré dúyem kesí ke qisey pédeka bimré, cunkú ew demí ítir kes níye qisey pébika.
Núsíní: Proffesor David Crystal
Wergérran le Inglísíyewe: Hesené Qazí
Zimanék tené katék demré duwayín kesí qisey pédeka bimré.Yan renge katék bimré dúyem kesí ke qisey pédeka bimré, cunkú ew demí ítir kes níye qisey pébika.
Mirdiní zimanékí taqane shitékí naasayí níye. Be diréjhayí méjhú zor komellge hebún u le néwcún, u be nemanyan zimanekeshyan nemawe. Bo wéne Hittite, ew demí kip bú ke sharistaníyetekey le serubendí Injílí kon da tuwawe u bizir bú. Bellam ewey lem rojhgare da deqewmé, be berawird legell rabirdú shitékí ewperrí asayíye. Ésta zimanan be radeyekí berbillaw kip debin u naménin. Le 6000 u ewende zimaney ke emrro le jíhanda hen nizíkey níweyan lem sedeyey ésta téyda dejhín naménin: Ewe dekate 3000 ziman , le 1200 manganda. Wate, be shéweyekí mamnawinjí her dú hewtúyey jarék zimanék le jíhan da demré u naméné.
éme ewe con dezanín? le mawey bíst sí sallí rabirdú da , zimannasan le sertaserí jíhan be kokirdinewey zanyarí u berawird kirdinyanewe xerík bún. Eger ewan zimanék bibínnewe ke tené cend axéwerékí mawetewe, u kes gwé nadate ewey zimaneke rabigwézé bo mindallan, ashkiraye degene ew bawerrey ke zimaneke berew ewe decé be zúyí bimré. Eger zimanék kemtir le 100 axéwerí hebé , carenúsékí xirap cawerréy deka u wé nacé bituwané bo maweyekí diréjh biménétewe u bijhí. Lékollíneweyek ke le sallí 1999 da kirawe níshan deda %96 zimanekaní jíhan tené %4 xellik qiseyan pédeken. Nígeraní u peshéwíyekí ewto nabíndiré lewey ke ew hemú zimane de metirsí dan.
Ew zanyaríyaney ke le sallí 1999 le layen Enístítúy Zimannasí Summerwe ko kirawnetewe búní 6784 zimanyan sax kirdúwetewe, ke sebaret be 6060 lew zimanane zanyarí be desteweye.
Le néw ew zimanane da 51 zimaní ewto hebún ke tené yek axéweryan mawetewe – 28 lew zimanane her le Austeralia bùn. Her be péyew zanyaríye nizíkey 500 ziman le dinyada hen ke kemtir le 500 kes qiseyan pédeken; 1500 ziman ke kemtir le 1000 kes; u 5000 ziman ke be shéweyekí sersúrrhéner kemtir le 100000 kes péyan deduwén.
Bocí Ewende Zor?
Bocí ew hemú zimane zore demrin? hokarí jíyawaz le karesatí xorriskíyewe bigre, ta degate shéwey jorbejorí tuwandnewey kultúrí, u jénosayd debne hoy nemaní ziman.
Komellgey picúk le shuwéní takkewtú u kelela be hasaní dekré lenéw bicin yan búlerze, tofan, lafaw, u bellay díke le ser rúy zewí pakyan katewe. Shuwénékí jhíyan le wane ye le ber keshuheway nabedill nekré biménétewe yan le ber barudoxí abúrí- wekú qatuqirrí u be taybetí wíshikesallí neméné. Komellgeyan dekré be régey ew nexoshíyaney déne néwyan bimirn – le xurwékewe bigre ta degate sermabúní asayí, u be taybetí lem rojhgare da , le ber Aids. Tenanet tuwandnewey kultúrí herresheyekí gewretire. Zorbey qeyranekaní henúkeyí le júllanekaní berbillawí kultúríyewe sercawe degirn ke 500 sall lemewber destípékird, ew katey ke kolonyalízim jhimareyekí kem le zimane zallekaní , wekú Inglísí, éspaníyayí, Purtuxallí u Ferranseyí be dinya da billaw kirdewe.
Katék kultúrék le kultúrékí díke da detuwétewe, akamí ew rrúdawaney wa karlékeríyan le ser zimaní jhér metirsí da debé wé decé le hemú shuwénék wek yek bin. Ewe be sé qonaxí berbillaw da tédeperré. Yekemyan gusharékí zore le ser xellik bo ewey be zimaní zall qise biken – wate ew gusharey le sercawe síyasí, komellayetí, yan abúríyekanewe dé. Ew gushare dekré ‘ le serewe ra bo xwarewe’ bé, be régey handan, amojhgarí , yan ew qanúnaney le layen hukúmet yan dezgayekí neteweyíyewe derdekrén؛ yan dekré le ‘ xuwarewe ra bo serewe ‘ bé, be régey rewtí baw yan gusharekaní caw be serewe búní girúpí de cuwarcéwey komellgeyek da ke axéweraní zimaneke beshékí lé pék dehénin؛ yan dísan, dekré ci arasteyekí rúníshí nebé, u le akamí kirdewey dúlayeney néwan hokarí komellayetí síyasí u komellayetí abúrída serhelléné ke tené ta rradeyek nasrawin u péyan zandirawe. ‘ Be dest hénaní cilonayetíyekí bashtir le jhíyanda ‘ be hoyekí gishtí dandirawe bo ewey kesék birryar bida zimaní zall fér bé.
Bellam gushar u pallepestoke le her kwéwe hatibé, akamekey – qonaxí dúwem – birítí ye le dewreyekí peydabúní dúzimanétí , ke xellik be shéweyekí le zéde le zimane nwéyekeyan radén le katékda héshta zanín u tégeyíshtiní zimaní koní xoyan parastúwe. Duwaye, zor jar be xérayí, ew dúzimanétí búne destdeka be le kurtí dan. U zimaní kon jége bo zimaní nwé col deka. Ewe degate qonaxí séyem, ke lew qonaxe da berey lawtir be awayekí lezéde le zimaní nwé radén u férí debin, u zíyatir xoy pé denasnewe, u zimane yekemekey xoyan kemtir be lebar dezanin bo pédawístíyekaní xoyan. Ewe zor jar hawkate le gell hest be sherim kirdin bo bekarhénaní zimaní kon , hem le layen daykúbawkanewe u hem le layen mindallekaníyanewe.
Daykúbawkan heta dé kemtir u kemtir zimane koneke legell mindallekanyan , yan le katí amade búní ewan da be kar dehénin؛ u katék mindallí zíyatir le cuwarcéwey komellgey nwé da cawíyan be dinya depishkwé u le dayik debin, gewresallan deretaní kemtir peyda deken bo ewey bew zimane wate zimane konekeyan legellyan biduwén. Ew binemallaney ke berdewam debin le ser bekarhénaní zimane koneke hest deken binemalley zor kem hen bew zimane qiseyan legell biken, u be karhénaní zimaneke le layen xoyanewe rúkirdékí néwxoyí peyda deka u debéte shitékí naasayí u akamekey degate peyda búní lehjey binemalleyí. Le derewey mallé , mindallan ídí bew zimane legell yektirí qise naken, u le mawey jhíyaní wejék da- jar jar tenanet le mawey desallanda – dúzimanétíyekí saxlem le cuwarcéwey binemalle da detuwané bibé be níwe zimanétíyekíy wushyarane, u ewesh bibé be tak zimaní ke ewesh zimane koneke hengawék le xamosh bún u neman nizíkitr dekatewe
Pédawístíy Be Bújhandinewe
Gelo dekiré híc shiték bikré? be rashikawí ídí zor direnge bo ewey shiték bikré bo yarmetí zorék le zimanan, katék ke axéweran zor kem yan zor pírbin, u katék ke komellge serqallí parastin u manewey xoyetí u ci derfetí bírkirdnewey le ziman níye.
Bellam zor le zimanan le wez’ékí awa jídí u be metirsída nín . Zor jar, katék ziman be jídí herreshey nemanyan lé dekré u le jhér metirsí dan, dekré karí ewto bikrén bo ewey gíyanékí tazeyan be berda bikrétewe, ewesh wegerr xistiní pévajhoy bújhandineweye.
Katék komellgeyek pé dezané zimanekey de metirsída ye, detuwané tékoshanekaní bikate yek, u hengawí ewto hellbhénétewe ke be rrastí bikré zimaneke bibújhénétewe. Bo serkewtin lew kare da, hellbet hemú hewllék debé be awayekí dirust bikré. Komellgeke xoy debé wístí rizigarkirdiní zimanekey hebé. U ew kultúrey ke parceyek le wíye péwístí bewe heye ke rézí zimane kemayetíyekaní bigré. Ew kare derfet u deretaní madí péwíste, bo ewey bikré dewrey pé rék bixré, kerestey xwéndin u mamostay bo dabín bikré. Díyare péwístí be hebúní zimannasanísh heye, ke be erkí seretayí girdewekoyí u be bellgeyí kirdiní zimananewe xerík bin.
Be bellgeyí kirdiní ziman – aste kirdiní ( be bekarhénaní hem deng u hem fílm ), shítell kirdin u lékdanewey, núsínewey, díyare ewane karí serekíne ke debé bikrén . Hebúní deretaní perwerde u péwístíy xwéndewarísh girínge . Xellik debé bituwanin bixwénnewe u binúsn , bo ewey boxoyan yan zimanekeyan bituwané dahatúyekí hebé le sharistaníyeték da ke heta dé zíyatir xwéndewaríy- kampíyutér perey téda desténé.
Bellam hoyekí dúwemísh heye, u ewísh gishtí be ewe bestirawetewe le jéda éme bocí debé le xemí zimananí seremerg dabín. Ew serinjdan u le xem da búney éme her debé le ber ew hoye bé ke éme le xemí nemaní regezékí ajhell yan rúwekék dayn. Cunke ewe ceshnawceshní lem hesareyey éme téyída dejhín kemtir dekatewe. Hellbet lére da mebestiman le ceshnawceshiní u jorawjorí rúnakbírí u kultúrí lew hesareye daye, nek jorawjorbúne bíyolojhíkekey. Bellam ew babetane her yekin. Le zimanék da gisht méjhúy komellgeyek u beshékí gewre le naséney kultúrí ew gunjéndirawe. Jíhan cil píne u muzayíkí xeyall u awatane. Tenanet le kísdaní kuték lew muzayíke zerer u le destcúnéke bo hemwan.
éme dekiré zor shit le xeyall u awatí xellkí díke fér bín. Jar jar ew férbúne be tewawí layení kirdeweyí heye. Bo wéne katék dezanín pjhíshkí gelíy le naw gelékí xojéyí da con nexoshíyek derman deka u léyí fér debín – ew férbúne le xellkí dí jarjar layení rúnakbírí heye ـ bo wénە zéde búní wushyarí u lézaníní éme sebaret bew dinyayey téyda dejhín. Wek ewey ke péwendíy néwan zimanan héndék shitman sebaret be júllanekaní berayí sharistaníyetekan bo degérrétewe. U hellbet zor jar shití nwé sebaret be ziman xoy fér debín ـ akarék ke be rastí éme deka be miro. Ja boye zorgiríng e ew zimanane hercí zútir aste bikrén u bellgeyan le ser ko bikrétewe. Be her zimanékí ke kip debé u naméné, sercaweyekí díkey be péz sebaret be tebí’etí tuwanayí zimaní miroyí le dest decé ـ ke ésta ídí be gishtí her 6000 sercawey ewto hen.
Zimanék Be Ci Shéweyek Deparézdiré
gelo éme detuwanín her wa be hasaní cendín hezar zimanan biparézín? hellbet, eger wíst u írade u deretaní abúrí hebé ewe dest deda. Bashە billéyí ەuە cەndí té bicé?
Díyare katék éme bír lew hengawaney dekeynewe ke debé lew rébaze da hellbigírén, kareke be herzan tewaw nabé ـ nardiní zimannasan bo meydaní lékollínewe, perwerde kirdiní shíkar u lékolerewey xojéyí, pishtíwaníkirdin u yarmetídaní komellgeke be sercawey zimaní u dabín kirdiní mamosta, amade kirdiní réziman u qamús, núsíní made u kereste bo dekar kirdin le férgekanda ـ u bo mawey cendín sallan, cunkú maweyekí zor dexayéné heta zimanékí jhér metirsí bibújhéndirétewe. Díyare helumerj le shuwénékewe ta shuwénékí dí zor jíyawaze boye asteme be gishtí basí léwe bikré. Bellam eger her salley birrí 100,000 dollar bo her zimanék terxan bikré ewe le rastíyewe dúr níye. Eger éme ew birre dirawe le mawey sé sallanda bo her kam lew 3000 zimanane terxan bikeyn; ewe dekaەe 900 mílyon dollar.
Ba ser rastí keynewe u billéyn mílyardék dollar, gelo ewe dirawékí zor níye? renge zor bé bellam debé ew birre zore le péwendíyekí rún u ashkira da bibínín. Ew birre pareye dekate héndék zíyatir le dahatí rojhékí OPEC le newit, be shéwey mamnawinjí le sallékda. Yan birrékí kem le súd u qazanjekaní rékxirawe serekíyekaní kampíyutir. Ewe karékí bash debé eger eu kompaníyaney ke le akamí bejíhaníbúnda zemíney jénosaydí zimaníyan le sedeyí rabirdú da pék héna, her ew dezgayane bin ke zimanekan u kultúrekaní dinya le kip bún u kújhanewe rizgar ken u bíyanparézin. U ewe karékí shíyawí kirdine.
Héshta lew biware da serkewtinékí berbecaw nekrawe, cunkú ne pare le ber dest da búwe u ne wíst u íradey síyasí hebúwe,u sebaret be zor nimúnan jaré zor zúye bigutré gelo manewey diréjhxayenyan desteber dekiré yan na. Bellam héndék nimúney serkewtúy benéwbangísh hene ke deyselménin eger írade u amrazí péwíst hebé zor kar dekré. Renge nimúney here benéwbang u pézandiraw cilonayetí zimaní ‘Ibrí modérrn bé, ke wekú zimaní resmí Israyílí modérrn zíndú kirayewe. Duwaye nimúney zimaní Wéllzí be desteweye,tenya zimanék de néw zimane Séltíkekanda ke nek her le kip bún u neman rizigarí búwe,bellkú níshaney péshkewtin u bexoda hatiníshí péwe díyare. Hellkewtí zimaní Wéllzí ésta be péy dú maddey qanúní sebart be ziman deparézdiré, bétú seferí Wéllz biken amade bún u dekarkirdiní le zédey le hemú kwéyek debínin u bedereweye.
Lew serí díkey dinya, zimaní Maorí le New Zealand be régay sístimékewe ke péy dellén hélaney ziman,u yekemjar le sallí 1982 da wegerr kewit parézrawe. ew hélananey ziman rékxirawí ewton ke mindallaní xuwar temení pénj sallanyan le kesh u hewway mallé da téda dehawéndirénewe u be berdewamí le jhér kartékerí zimaneke dan. Ew kesaney lewé kar deken hemú axéwerí zimaní Maorí u ser be komellgey xojéyín. Amanj lew pirrojhe ye eweye katék mindallan ew hélanane bejé dehéllin tewaw le zimaneke rahatibin, u katék gewre debin xoyan bibin be nimúne u sermeshiq bo wejí nwéy mindallaní pickolle.
Le sertaserí jíhanda nimúney ewto hen. Bernameyekí zimaní díkey ewto le Hawaii berréwe cú u akamí zor dillxoshkerí bo zimaní Hawaii lé kewtewe. Heman shit bo zimaní Tahiti(le Tahiti) u zimaní Yukagir( lە Siberia) kirawe. Le Emríkay Bakúrí, Navajo, Seneca w Mohawk lew cendín zimane xojéyíyanen ke le wurújhaní meyl u wushíyarí komellge xojéyekan le xuwarewe kelkyan wergirtúwe u ewesh hawkat búwe legell pishtíwaní síyasí le" serewe ra", le shikllí hengawnanewe bo desteber kirdiní mafí zimaní. U katék ew zimaney xeríkí bújhanewe u zíndú búneweye derejeyek le otonomí síyasíshí le pisht bé, ew demí bexoda hatin u péshikewtiní ewendey díkesh cawrrakésh e, her wek le nimúney zimaní Fayroyí (Faeroese) da debínín, ke le durrgekaní fayrwé (Faeroe) qisey pédekré, duway ewey dewlletí Danmark joreyek lە otonomí bo ew durrgenishínane selmand.
zimanék dekré le língefirtey seremergíshda rizigar bikré. Nimúney ewesh cilonayetí zimaní Ainu ye le jhapon, ke duway sallaní diréjh le kemterxemí legell kirdin u serkutkiraní geyíshtibúwe hallékí ewto tené hesht kes ma bún qiseyan pédekird u hemúshyan be salldacú bún. Legell eweshda, síyasetekaní nwéy hukúmet , bocúní taze u meylékí eréyí lé lewtewe bo parastin u héshtinewey ew zimane. Cendín kesí “ níwe- axéwer “ bew zimane – xellkí ewtoy ke péyan xosh nebú bew zimane qise biken le ber bocúní neréyí Jhaponí axéweran ـ han diran bo ewey ke dísan bibnewe be axéweraní calakí zimaneke. Ew meyle bújhayewe u ésta le néw mindallanísh da perey pédedré, u zimaneke ahékí weber hatúwetewe u le péwendí gishtída zor zíyatir dekar dekirdiré u tolley sallaní dúr u diréjhí kemterxemí legell kiraní dekatewe.
Cendín le zimananí rresení Australiayí ke be shéweyekí jídí le jhér metirsí dabún, le sayey hewll u tékoshaní komellgekan, xebatí zimannasaní Australiayí , u yarmetí rékxirawe zimaní u kultúríye xojéyíyekan da ésta parézrawin u bújhéndirawinetewe. U eger made u kerestey bash le ber dest dabé, tenanet zimananí kújhawe u mirdúsh dekré zíndú bikrénewe u gíyanyan be berda bikrétewe. Zimaní Kaurna, le Xuwarúy Australia le nimúney ew zimananeye. Ew zimane bo mawey sedeyek decú ke ídí qisey pénedekira u kip bibú, bellam bellge u keresteyekí bash le ser ew zimane parézrabú ja, katék bizútneweyekí behéz bo bújhandnewey perey send, derefetí ewe rexsa zíndú bikrétewe.
Díyare ew zimaney ke zíndú kirawetewe her heman zimaní mak níye, ew biwarey níye ke zimane makeke heybúwe, u zorbey wushe konekaníshí nemawin, bellam her nebé dekré wekú yek le níshanekaní naséney ew xellke bé ke be zimaní xoyaní dezanin. U heta ewkatey ke xellik berdewam bin wekú níshaneyek le naséney xoyan bínrxénin, u amadeyí eweyan téda hebé le ser bekarhénaní berdewam bin؛ detuwané erkí nwé u wushey nwé wekú hemú zimanékí zíndúy dí pésh bixa.
Héshta zor zúye dabéy ew zimane zíndúkirawane péshbíní bikré, bellam le héndék le beshekaní jíhan da bocúní eréyí sebaret bewan heye u pishtíwaní jemaweríyan lé dekré ke ewesh péshmerjí manewey zimane. Meylékí ewto dekiré le Birítaníya bibíndiré, le shikllí júllanewey begurr bo pishtíwaní kirdin le bújhandnewey zimananí Cornish u Manx ke duwayín axéweranyan zor le méjhe nemawin u seryan nawetewe. Be régeyekí awa cawerruwan nekiraw bellam dillgermane da lewaneye bibínín koy gisht zimanekaní dinya le barí hejhimaríyewe zíyad bika.
Bedíl: Le Kísdaní Hetahetayí
Rrizgar kirdin u parastiní zimanan hem be giran radewesté, hem katí pédewé u hem debé wuzeyekí zorí bo bext bikré; bellam ew erkە heta billéy be nirx e u le jéy xoy daye.
Asteme miro le qúllí ew hest be xoshí u shanazí kirdine tébiga katék xellik boyan derdekewé zimanekeyan detuwané bijhí u biménétewe . Her awash asteme miro bew xefet u pejhareye bizané ke ledest daní zimanék sazí deka, Eger bo xoy tejrubey nkirdibé. Núserí Australiayí David Malouf, le círoke kurtekeyda " Taqe Axéwerí zimanekey" ew heste awa gellalle deka (1985):
"Katék bír le zimanekem dekemewe ke ítir cibirr li zarí miroyanda nagerré micurrkékí awa be leshim da dé ke qúlltire le mirdiní xom, cunkú ewe mirdiní le ser yek kellekebúy gisht mirovayetíye".
Mirdiní ziman wek híckam le shikllekaní díkey bizir bún nacé. Katék xellik demrin, níshaney amade búní xoyan le jíhanda, le shikllí ew jéyey léy jhíyawin , kélí gorrekanyan u kare destíyekanyan le duway xoyan be jé dehéllin ـ be wusheyek konínenasí xoyan dehéllnewe, bellam katék zimanék demré, ke péshtir bellgey le ser konekrawetewe u aste nekrawe, wek ewe waye ke qet nebúbé.
sercawe: David Crystal, How Language Works, Penguin Books, First published 2006
(Webnúsí Ruwange)