Mueyed Teyib (21 Sep 2008)
Li seranserí jíhané nézíkí 6000 zimanan hene. 50% jhi van zimanan jhi layé 10. 000 ú kémtiran dihéne bi kar ínan ú gelek jhi wan ber bi nemané ve dicin. Jhi hemú zimanén jíhané jhí bi tené 5%-é xwendin ú nivísín pé dihéte kirin, anku nézíkí 300 zimanan. Jhi van 300 zimanan jhí – hercend ci hejhmar li ber desté min nínin- lé ne pitir jhi 100 zimanan hene ku berí pitir jhi 500 salan xwendin ú nivísín pé hatiye kirin. Zimané Ingilízí yé ku evro li seranserí jíhané bi kar dihét berí 500 salan pé hatiye nivísín, zimaneké wekí zimané rúsí bi tené berí 400 salan búye zimané nivísíné.
Mueyed Teyib (21 Sep 2008)
Li seranserí jíhané nézíkí 6000 zimanan hene. 50% jhi van zimanan jhi layé 10. 000 ú kémtiran dihéne bi kar ínan ú gelek jhi wan ber bi nemané ve dicin. Jhi hemú zimanén jíhané jhí bi tené 5%-é xwendin ú nivísín pé dihéte kirin, anku nézíkí 300 zimanan. Jhi van 300 zimanan jhí – hercend ci hejhmar li ber desté min nínin- lé ne pitir jhi 100 zimanan hene ku berí pitir jhi 500 salan xwendin ú nivísín pé hatiye kirin. Zimané Ingilízí yé ku evro li seranserí jíhané bi kar dihét berí 500 salan pé hatiye nivísín, zimaneké wekí zimané rúsí bi tené berí 400 salan búye zimané nivísíné.
Zimané kurdí
Zimané kurdí bi hemú zarava ú devokén xwe ve, zimané neteweya kurd e ú ví zimaní roleké mezin di parastina nasnameya kurdí de géraye ú herdem sengereké sext búye li hemberí hemú hérish ú pékolén bihujhandin ú asímílasyoné ú wek ciyayén Kurdistané, xwe ú hebúna neteweya kurd jhí parastiye ú bi diréjhahiya díroké zimané xem ú xewn ú híviyén me búye ú shakarén bilind pé hatine nivísín. Di díroka her zimanekí da, rojha nivísín bi wí zimaní hatiye kirin, rojheka gesh ú dírokí ye ú wek wercerxaneka mezin dihéte hijhmartin.
Kengí nivísín bi zimané kurdí hatiye kirin?
Derbarey Baba Tahiré Hemedaní heta evro jhí bigirúvekéshik heye ka aya zimané caríneyén wí yén ku pishtí carsed salan jhi mirina wí hatine nivísín, zaravayeka Farsí ye yan zimaneké serbixwe ye yan jhí yek jhi zaravayén kurdí ye ú li ser vé pirsé dítinén juda juda hene. Di dúv Baba Tahiré Hemedaní de kí dihét ku bi zimané kurdí nivísiye ú ci guman li ser kurdíbúna zimané wí níne?
Sherefxané Bedlísí di Sherefnameyé de navé shaíreké kurd díne ku 100 salan pésh Melayé Jizírí jhiyaye ú navé wí “Mír Ye’iqubé Zerqí” bú ú xelké Mérdíné bú ú dibéjhe ku wí díwaneka shírén kurdí hebú ú shíirén wí íshirén díní bún ú di nav xelkí da gelek belav bún. Lé mixabin heta evroke jhí ci shírén wí negehishtine me ú jhi ber hindé destpéka nivísíné bi zimané kurdí vedigeríte serdemé Jizírí ú Feqiyé Teyran, berí nézíkí 500 salan. Bi gotineka dí zimané kurdí ú Íngilíziya modern bi hev re búne zimanén nivísíné ú kurdí 100 salan berí zimané Rúsí búye zimané nivísíné.
Lé jhi ber ku kurd ne xudan dewleteka neteweyí ya serbixwe búne ú sentereké wan yé desthilaté nebúye, ew zimané Jizírí pé nivísí nebú zimané hemú neteweya kurd ú di dúv de ú her cend demeké gelek diréjh jhí vekésha. Nivísíné bi zarav ú jarna devokén dí yén kurdí jhí dest pé kir ú eve kurd búne netewe ú heta evroke take zimané standard nebúye, bi wateya “ew zimané seranserí yé neteweyek pé dixwíne, pé dinivíse, tédigehe ú di karúbarén fermí da bi kar díne” ú evroke jhí wekí beré pitir jhi zaravayeké di nivísína edebiyat, karúbarén fermí ú xwendin ú nivísíné de bi kar dihét ú jhi hemúwan pitir jhí kurmanjiya Jhorí ú Jhérí ne ku di hemú navgínén ragihandiné de “radyo, televízyon, rojhname ú kovar ú htd. “ bi kar dihén ú li heréma Kurdistana Íraqé bi herduwan jhí xwendin ú nivísín li xwendingehén fermí pé dihéte kirin ú di nivísarén fermí ú mírí de jhí bi kar dihén, her cend kirmanjiya jhérí pitir bi kar dihét jhi ber ku ew zútir jhi kurmanjiya Jhorí búye zimané xwendingehé ú hejhmara péaxévan jhí pitir e jhi hejhmara péaxévén kirmanjiya Jhorí li Kurdistana Íraqé.
Lé nebúna take zimaneké standard bi diréjhahiya díroka nú ya neteweya kurd ci jar nebúye egera ku her hemú kurd bi zarava ú dín ú mezhebén xwe yén juda juda jhí ve hest neken ku her hemú kurd in ú her hemúwan jhí yek dírok ú yek carenivís heye. Ne tené eve belku tenanet ew kurdén zimané xwe jhí jhi bír kirine xwe her bi kurd zaníne ú wan di réka serfiraziya kurd ú Kurdistané de jané xwe péshkésh kiriye ú evro bi dehan hezaran kurd hene ku pitir jhi 200 salane ew jhi Kurdistané dúr búne ú wan zimané xwe jhi bír kiriye, wek kurdén Urduné, Súdané, Shamé ú gelek jihén dí, lé ew dísa jhí xwe bi kurd dizanin ú dilé wan bi serkeftinén Kurdistané shad ú bi karesatén wé jhí biríndar dibe.
Kewate tishté ku Behdíniyekí, Hewramiyekí, Feyliyekí, Sineyiyekí ú Soraniyekí ú Zazayiyekí ú kurdeké shíí ú siní ú ézidí ú Kakeyí ú Elewiyekí bi pék ve giré dide ne zimané standard e. Belku hest e ú wekí cawa wí hestí bi diréjhahiya díroké yekítiya neteweyí ya kurd parastiye her ew hest jhí dé wé yekítiyé di pasherojhé de jhí paréze ú eger em xemxwerén wé yekítiyé ne diviya em kar jhi bo bihézkirina wí hestí bikin, ne lawazkirina wí wekí hindek kes di danústandin ú nivísínén xwe de derbarey zimané standard dikin.
Ev danústandina germ ú gur ya ku evro li Kurdistané ú derveyí Kurdistané li ser zimané standard yan jhí bi navé zimané standard dihéte kirin ne tishteké nú ye ú reh ú réshalén wé vedigerine berí pitir jhi 60 salan. Lé tishté nú ú xeter ew e ku ci jara wekí evroke ev babet bi ví shéweyé nizim, kirét, tund ú tíjh ú demargír nehatiye gengeshe kirin. Mixabin yén agiré vé gengesheya ku béhna fitneyé jhé difire xwesh dikin ne xelkeké nezan ú asayí ne belku ew rojhnamevan, nivíser ú rewshenbír in. Lé xweshbextane heta nuke siyasiyan xwe dúr ragirtiye ú ew bi ashkerayí beshdar nebúne, eger ne, bi rastí jhí da akamén gelek tirsinak héne pésh.
Di gengesheya zimané standard da evro dú araste hene:
1. Arasteya sepandina zaravaya kurmanjiya jhérí wek take zimané standard ú ershífkirina hemú zaravayén dí. Píceké zelaltir ré li kirmanjiya jhorí girtin ku li xwendingehan béte xwendin ú di nivísarén fermí da béte bikarínan ú di ví warí da gelek jihén fermí, wek zankoyan ú wezaretan, bé ku biryarek jhí hebe, ev cend bi jih ínaye ú jhi bo shagirdeké kurdé kurmanjíaxév cénabe ew bi kurmanjiya xwe nameya xwe ya masteré yan diktorayé li zankoya Hewléré binivíse lé di eyní demí de shagirdeké Hewléré yan Silémaniyé azad e nameya xwe bi kurmanjiya jhérí pékéshí zankoya Dihoké bike.
Kewate hinek layenan briyara xwe daye ú di praktíké de jhí pé dikin. Ev araste ye her cend bangesheya hebúna pitir jhi zimaneké standard wek gefeké li ser yekítiya neteweyí ya kurd dibíne ú eve ashkeratirín ergumenté wé ye. Lé mirov di gotin ú nivísínén gelek jhi pishtevanén vé arasteyé de risteyén weha dibíne: “Me ci jhi parceyén dí yén Kurdistané níne ú di vé pirsé de diviya em rewsh ú kawdanén heréma Kurdistana Íraqé bi tené li ber cav bigirin” yan “Li Kurdistana Tirkiyeyé 85% jhi kurdan bi kurdí naaxivin!” yan “Li súriye ú Tirkiyeyé zimané kurdí neshét bergiriya zimané tirkí ú erebí bike” ú gelek gotinén dí yén hemú sinor derbaz kirín ú ne héjhayí hindé ne em wan bercav bikin.
Ez bi xwe nizanim cawa miroveké xemxwer li ser yekítiya neteweyí ya kurdí dishét béjhe ku kurd li Tirkiye ú Súriyeyé ber bi nemané ve cúne ú dicin, di demekí de Tirk bi xwe vé dawiyé dané bi hebúna kurdan didin ú cend gavek jhí jhi bo rewa bikarínana kurdiyé li Tirkiyeyé havétine.
Tishté herí balkésh li dev alígirén vé arasteyé ew e ku piraniya reha jhi wan, eger nebéjhim her hemú, dixwazin zaravaya wan bibe take zimané standard ú ew di gengesheya xwe de jhí -ne hemú lé gelek jhi wan- gelek tund ú tíjh ú demargír in ú ew her dítineka muxalif bi dítineka “herémcí”, “diyalektbaz” ú jarna bi “jash” jhí tawanbar dikin ú piraniya wan jhí nivíser ú rojhnamevan in ú akademiyén bispor di waré zimanzaniyé de di nav wan de kém in.
2. Arasteya pitir jhi zimaneké standard. Layengirén vé arasteyé jhi kurdén xudan zaravayén juda juda ne ú mirov di nav wan da Mehabadí, Sineyí, Feylí, Hewlérí, silémaníyí, Zazayí ú htd. dibíne, lé piraniya reha jhi wan kurdén kurmanjí ya Jhor in jhi ber ku ew pitir in ú ev babate jhí pitir jhi wan digire.
Ev arasteye hebúna pitir jhi standardekí bi enjameké sirushtí yé dírok ú jografyaya Kurdistané dibíne ú ew sepandina zaravayeké ú régirtin li ber zaravayén dí bi kareké entídemokrat ú dijhí prensípén mafén miroví dihejhmére ú bijihanína biryareka weha bé dijhberiyeka berfereh nabe ú híngé diviya hikúmeta heréma Kurdistané pena bibe ber zebr ú zengé ú ev jhí ne di gel sirushté hikúmeta Kurdistan digunje ú ne jhí di desthilata wé de dibe. Ú serkirdayetiya siyasí ya Kurdistané jhi hindé hekímtir ú dúrbíntir e bikeve di shashiyeka weha de ú belge jhí ew e ku her hemú hézén siyasí yén kurd di ragehandina xwe de her du kurmanjiyan bi kar diínin ú hindek Zazayiyé jhí.
Tishté balkésh li dev alígirén vé arasteyé ew e ku piraniya wan di gengesheya xwe de aram ú hémin in ú di nav wan de akademiyén bispor di waré zimaní de hene ú wek me li destpéké jhí gotí ne hemú kurmanj in, wek Dr. Emíré Hesenpúr, Profesor Wirya Omer Emín ú gelekén dí. Her wesa ew di danústandina xwe de dítina muxalif bi gotinén sivik wek “herémcí” ú “piyawí desthilat” ú “diyalektbaz” ú htd. tawanbar nakin.
Zimanek ú du standard
Ez ergumenté ku eger neteweyé kurd take zimané standard nebe, dé yekítiya wí di gefé de be rast nabínim, jhi ber ku gelek netewe hene take zimané wan yé standard heye lé ew neshiyane yekítiya xwe pék bínin. Neteweyé ‘Erreb ku pitir jhi 250 milyonan e ú li ser pitir jhi 20 dewletan belave, yek zimané xwe yé standard heye, lé wí zimaní heta evro, ne tené du dewletén ‘Errebí nekirine yek, belku heta nuke neshiyaye peywendiyén van dewletan bi hev re jhí asayí bike. Serbí ú Bosniyan yek zimané standard hebú, lé ew nuke ne tené du neteweyén juda ne, belku du neteweyén dijhmin in ú di sheré di navbera wan da rúdayí tawanén weha mezin rúdan ku hemú mirovayetí pé ésha ú di hawara wan de cú.
Berúvajhí, bi dehan nimúne hene ku pitir jhi neteweyekí ú zimanekí lé hene ú di ser hindé re ew bi hemahengí ú harmoní dijhín ú ev pirneteweyí ú zimaní ci jara nebúye gef li ser yekítiya neteweyí ú níshtímaní ya wan, wek Swísrayé ku car ziman té de fermí ne ú wek Fínlandayé ku du ziman lé fermí ne ú wek Yekítiya Ewropayé ku hemú zimanén wé bi yek pile ú paye zimanén fermí ne.
Jhi van nimúneyén jhorí bash diyar dibe ku tishté yekítiya neteweyí ú navneteweyí diparéze ne yekbúna ziman, dín ú kulturan e, belku ew peywendí ne yén li ser binemayén demokrasiyé ú rézgirtiné li mafén miroví ava dibin, her vé cendé jhí weha kiriye ku eve pitir jhi 200 salane yek sher di navbera du dewletén demokrat de rú nedaye ú firezimaní ú kulturí ú díní jhí ci jaran di welateké demokrat de nebúye egera sher ú nakokí ú xwínrishtiné.
Ne dúr li vé ré pirsiyarek béte pésh ku ew nimúneyén min ínayín nimúneyén fireneteweyí búne ú aya neteweyek heye ku pitir jhi zaraveyeka wí búne standard ú xwendin ú nivísín pé dihéne kirin? Belé cendín ziman hene ku pitir jhi zaravayeka wí búne standard. Zindítirín ú serkeftítirín nimúne jhí “zimané Nerwíjhí” ye ku du zaravayén wí “Bokmål” ú “Nynorsk” bi yek pile ú paye zimanén fermí ne ú tenanet li ser bergé pasporta wan jhí navé nerwíjhí bi herdu zimanan dihéte nivísín “Noreg” ú “Norge”.
Bo ci li Nerwíjhé du zarava búne standard? Cawa ev herdu zarava bi awayeké fermí di karúbarén gishtí de bi kar dihén? Jhi bo bersivdana van pirsiyaran ez bi fer dizanim ku hindek li ser ezmúna Nerwíjhé rawestim.
Nerwíjh
Shaneshína Nerwíjhé dikeve Bakúré Ewropayí ú yek jhi welatén Skandinavyayé ye. Bi rúberé xwe ve pitir jhi 100 hezar kílometrén duja jhi Íraqé bicúktir e ú car milyon ú nív mirov lé dijhín, wek gelén Swédí, Danmarkí, Islandí koka wan jhí Víkíng in. Li sala 1300-a zayíní Danmark Nerwíjh ú Swédé dagír dike. Li sala 1500-é Swéd xwe rizgar dike lé Nerwíjh dagírkirí dimíne heta sala 1814-é ku Fransa wé jhi Danmarkayé juda dike, lé wé dike parceyek jhi Swédé, heta sala 1905-é ku wé serxwebúna xwe ragihandí. Li Nerwíjhé du zaravayén Nerwíjhí -her wek me gotí- digel zimané Samí fermí ne. Bokmål ku zimané 87% jhi xelké Nerwíjhé ye li Bashúré wé bi kar dihét. Nynorsk zimané 12% jhi xelkí ye ú ew li Bakúré wé bi kar dihét. Samí zimané 1% jhi kocerén Nerwíjhé ye ú ew jhí li Bakúrí dijhín.
Cawa du zarava búne standard?
Dema Nerwíjh li jhér desthilata Danmarké bú zimané Danmarkí zimané fermí bú ú Nerwíjhí bi tené zimané axiftiné bú. Pishtí ku vé rewshé pitir jhi 500 salan vekéshayí, Nerwíjhiyan li sala 1830-é daxwaz kir ku ew bi zimané xwe bixwínin. Ew li sala 1885-é mil bi milé Danmarkiyé bú zimané fermí ú ew ziman bokmål bú. Bokmål gelek ketibú jhér kartékirina Danmarkiyé ú bi tené li Bashúré Nerwíjhé bi kar dihat ú xelké bakúrí bi zaravayeka dí diaxiftin.
Du zimanzanén Nerwíjhí “Ivar Aasen” ú “Knud Knudsen” hatin teklíf kirin ku zimané Nerwíjhí bi serúber béxin. Ivar li gundan geriya ú peyv ú edyomén resen yén Nerwíjhí kom kirin ú réziman nivísí. Knudí jhí hewil da Nerwíjhiyé jhi Danmarkiyé pak bike. Herdu projhe jhi bo perlemané Nerwíjhé hatine péshkésh kirin ú li sala 1929-é perlemaní biryar da ku herdu bibine zimanén fermí li Nerwíjhé.
Yé Ivarí amadekirbú “Nynorsk” anku Nerwíjhiya nú bú ú yé Knudí jhí ma “bokmål” anku zimané kitébé, jhi ber ku berí híngé jhí pé dihate nivísín ú kitéb pé derkeftibún. Jhi híngé were ú heta evro jhí ci aréshe dernekeftine ú di ser hindé re ku nynorsk zimané bi tené 12% jhi xelké Nerwíjhé ye, lé wekhev e digel bokmålé ú gelek Nerwíjhí yén “Nynorsk” ne zaravaya wan e jhí wé dixwínin, pé fér dibin ú siyaseta dewleté ew e ku her Nerwíjhiyek herdu zimanan bizane ú gelek kar hene eger mirov herduwan nezane neshét bi dest béxe. Li jhér cend hijhmar ú statístík hene ku pitir belavbún ú bikarhatina wan diyar dikin:
Nerwíjh dabesh dibe ser 20 parézgehan:
16 parézgeh; zimané wan Bokmål e.
4 parézgeh; zimané wan Nynorsk e.
432 belediye hene:
160 belediye; Bokmål
114 belediye; Nynorsk
158 belediye; herdu ziman
Li sala 2006-é »617. 237« qotabí li xwendina seretayí bún ú ew bi ví rengí li ser zimanan belave bún:
87% Bokmål
13% Nynorsk
10% tékel
Rojhnameyén seranserí:
89% Bokmål
6% Nynorsk
5% tékel
Min jhi rojhnamevaneké Nerwíjhí »Georg Kristiansen” ku dosteké gelé kurd e pirsí »Eger perlemané we li sala 1929-é biryar daba ku yek jhi wan du zaravayan fermí b, ne herdu, da ci be?” Wí got: “Ew biryar da biryareka entídemokrat be ú biryarén entídemokrat jhí bi diréjhahiya díroké búne egera aréshe ú nakokiyan ú gelek jaran xwínrishtiné jhí”. Pashí pé ve cú ú got: Eger me weha nekiriba, ez dúr nabínim ku nuke Nerwíjhí du netewe ban ú Nerwíjh jhí dú dewlet ba.
Kewate jot-standarbúna zimané Nerwíjhí yekshtiya neteweyí ya wí parastiye ú ew dítina hindek kurdan heyí ku dustandardí dé du neteweyan pék íne dítineka nerast e ú bi baweriya min ú ci bingeh jhi bo níne.
Li dúmahiyé min divét béjhim ku ez sepandina take zimané standard, édí her zaravayeka kurdiyé be, li ser hemú neteweyé kurd, ne evro ú ne jhí di pasherojhé de rast nizanim yan di pécébúnan de nabínim. Di heman demí de ez dizanim firestandardiyé jhí arésheyén xwe yén mezin ú aloz hene. Lé min guman níne eger em bi niyeteka pak ú bi janeké zanistí ú babetiyane ú dúr jhi demargíriyé danústandineka jiddí bikin ú pena bo ezmúna gelén zimanén wan firestandard in ú bo shareza ú bisporén kurd ú biyaní bibin, dé careyén bash bo hemú pirsén hilawístí héne dítin.
Tébíní: Kulturnameyé ev nivísar jhi hejhmara 46-é ya koavar Peyvé wergirtiye ú ew aniye ser típén latíní. Muyed Teyib, jhi bilí ku yek jhi helbestvanén herí navdar yén bashúré Kurdistané ye, ew herweha berpirsiyaré weshanxaneya Spírézé ye ú endamé Akademiya Kurdistané ya li Bashúré Kurdistané ye.
Cavkaní: Kulturname.com