Núsíní: Profésor Peter Trudgill
Wergéran le Inglísiyewe: Hesené Qazí
Eger miro Inglísíy ziman bé yan héndék sebaret be komellekaní Inglísíy ziman bizané, detuwané tené be péy em belge zimaníyaney lére da amajheyan pé dekeyn be texmín pile u helkewtí komellayetí em axéweraney xuwarewe helda. Axéwerí A: I done it yesterday (emin dwéné ewim kird), axéwerí B: I did it yesterday, axéwerí A: He ain’t got it (ew werí negirtuwe), axéwerí B: He hasn’t got it , axéwerí A: It was her what said it (ewe ew bú gutí), axéwerí B: It was her that said it.
Núsíní: Profésor Peter Trudgill
Wergéran le Inglísiyewe: Hesené Qazí
Eger miro Inglísíy ziman bé yan héndék sebaret be komellekaní Inglísíy ziman bizané, detuwané tené be péy em belge zimaníyaney lére da amajheyan pé dekeyn be texmín pile u helkewtí komellayetí em axéweraney xuwarewe helda. Axéwerí A: I done it yesterday (emin dwéné ewim kird), axéwerí B: I did it yesterday, axéwerí A: He ain’t got it (ew werí negirtuwe), axéwerí B: He hasn’t got it , axéwerí A: It was her what said it (ewe ew bú gutí), axéwerí B: It was her that said it.
Eger miro gwéy lew axéwerane,gwéy lew shitane bé,be texmín way dadené ke, B pile u helkewtí komellayetí le A beriztir bé, u miro be dilniyayíyewe cakí bocuwe. Ewe cone ke éme detuwanín ew jore shitane le yek bikeynewe?
Wulamí ew pirsiyare le hebúní shéwezare zimaniyekan daye ke ésta be lehjegelí cíní – komellayetí yan, le layen héndék núserewe be sojíolékt néwzed kirawin. Le néwan qisekirdiní ew dú axéwerane da jiyawazí rézimaní heye u ewe serepetéke bo dirkandin u derxistiní pashxaní komellayetí ewan. Her weha ewesh delwé, egercí ewe le ser laperey capkiraw da níshan nedrawe,ke ew jiyawazíyane hawkat jiyawazí fonétíkí u dengsazíshyan le néwan dabé- wate, rawéjhgelí (accents) jiyawazí céní – komellayetísh hen. Jiyawaziyekaní nawkoyí komelle ínsaniyekan le zimanekanyan da reng dedenewe. Deste jiyawaze komellayetiyekan shéwezarí jiyawazí zimaní bekar dehénin u wekú endamaní be ezmúní komellge zimaniyekan éme (u ew kese Inglísiyeke le bendí yekemí em kitébeda) rahatúyn ke axéweran bew péye polén bendí bikeyn.
Jiyawazétí komellayetí bocí ew karlékeríyey le ser ziman heye? éme dekré amajhe be le ber yek ronaní berewpéshjúní ew shéwezare komellayetíyane u berewpéshcúní shéwezare herémiyekan bikeyn: le herdúk nimúnan da berhelist u mewda beruwalet xo derdexen. Lehjenasan (dialectologists ) dozíwyanetewe ke sinúrekaní lehjey herémí zor jar le tek berhelistí jugrafiyayí,yek degirnewe wekú ciya,zel u com: bo nimúne, gisht axéweraní lehjegelí nerítí le nawcekaní Birítanya le serúy comí Humber (le néwan Linjolnshire u Yorkshire) da wúshey wekú House ( ‘hoose’ [ hu:s] ) héshta be monophtong* derdebirn, le katékda ew axéweraney ke xelkí lay Bashúrí ew comen bo cendín sed sallan joreyek diphtongí**wéney [haws] yan bekarhénawe,u le Dewlete Yekgirtuwekaní Emríka sinúrí néwan lehjekaní Bakúrí u Néwerast ( bo agadarí ziyatir biruwane bendí 8-í em kitébe)le héndék nawcan hawteríbí comí Ohio n. Her weha ewesh rún buwetewe ke hercendí mewday jugrafiyay néwan dú lehjan ziyatir bé le rúy zimaníyewe ewendesh le yektirí dúr dekewnewe: bo nimúne, ew shéwezaraney Inglísíy Birítanyayí ke le shéwey qisekirdiní London herí dúrin béguman shéwezarekaní Bakúrí rojhhelatí Sjotland – Bujhan in, u le Emríkay Bakúrí jiyawazí here gewrey zimaní le néwan shéwezare herémiyekaní Inglísí da be berawurd kirdiní shéwey qisekirdiní Newfoundland u Mississippi be juwaní derdekewé.
Berewpéshcúní shéwezare komellayetiyekan renge bikré be heman shéwe- wate berhelstí komellayetí u mewday komellayetí da shí bikirénewe. téwe hatin u wexokirdiní néshane u xesletékí zimaní bo néw komellék dekiré be hoy berhelste komellayetiyekaní cénayetí, temen, regez, dín yan hokargelí díke berbest bikiré. u mewday komellayetí lewaneye herheman jore karlékerí hebé ke mewday jugirafiyayí heyetí: bonimúne,tazeyetiyekí zimaní ke lenéw desteyekí hereberzí komellayetí dest pédeka kartékerí le néw destey here nzmí komellayetí da í here duwayí ye, eger kartékeriyekí ewtoy her hebé. ( legel eweshda, iéme debé ushiyar bín , u gisht ew jiyawaziye komellayetíaney zimaní tené herbewshéwe tewaw míkaníkiye shí nekeynewe, cunkú her wek le bendí yekemí em ktébe da dítman, bocún u dítin sebaret beziman be ashkirayí rolékí giríng degéré le parastin yan rewandinewey jéyawaziye lehjeiyekanda.)
Lenéw hemú shéwekaní jiyawazétí komellayetí da, bo nimúne, jiyawazí cínayetí, temen, jíns,regez yan dín, iéme lem bende da debé le ser ew shéwe taybetiye le jiyawazétí komellayetí jext bikeynewe ke lenimúney axéweraní A uB da níshaniman da _ wate tuwéjhbendí komellayetí. twéjhbendí komellayetí zaraweyeke bo amajhebe kelekebendí destekan lekomel da dekardekirdré betaybetí le ruwí destelat, serwet u dewlemendí u plewpayewe. le komelle píshesaziyekaní rojhawa da ewe shéwey tuwéjhbendí cínekomelayetiyekan bexoyewe degiré, u debéte hoy peydabúní lehjegelí cíní komellayetí le ruwí zimaniyewe. (gisht pirsí cíní komellayetí le rastída ta radeyek jenjaliye, betaybetí le ber ewey ke komellnasan lemer tebí’etí rasteqíne, mana u néwerok yan hebúní cínekomelayetiyekan hawranín. legel ewesh, lére da bejé niye hewl bidré bo rízkirdin yan helsengandiní bocúní jiyawaz ke sebaret bew babete lelayen téorízananí komellnasewe hatúnete goré. her renge ewende bes bé hémay pébikeyn ke begishtí cíne komellayetiyekan be koy ew takuterayaney dadendrén ke xesletí wekú yekí komellayetí u/iyan abúrían heye. bocúní gishtí lemer cíní komellayetí le zorbey lékolínewe zimaniyekanda le birgekaní xuarewe da derdekewin.)
Legell eweshda,twéjhbendí cíní – komellayetí diyardeyekí jíhaní niye. Bo nimúne,le Híndústan, komellí nerítí be kastí (castes) jiyawaz dabesh buwe. Le ruwangey zimannasékewe, lékolínewe u shíkirdinewey lehjegelí kast ta radeyek le lehjegelí cíní komellayetí hasantire. Ewísh leber eweye kastekan be réjhe pitewtir u xoragirtirn, be rúní néwyan léndirawe, be tewawí le yektirí jwé kirawnetewe,ser be ewan bún u endametí téyanda míratiye u deretaní zor kem heye bo dest berdan le kasték u cúne naw u legel kewtiní kastékí díke.
(diyare ewe heta biléyí sade kirdinewey ew cemke ye,mebestí serekí min lére da eweye ke jext le ser jiyawazí néwan kast u komelle cínayetiyekan bikemewe.) Le ber ew jwékirdinewe ashkirayey xelik be destey taybetí u jiyawaz, jiyawazí lehjeyí le néw kastekan da be ashkirayí bederewen, u jiyawazí komellayetí de ziman da héndék jar gewretir u ziyatirin le jiyawaziye herémiyekan. Xishtey jhimare 2 ew xalane níshan deda lemer zimaní Kannanda, ke zimanéke le binemaley Diravídiyayí Bashúrí Híndústan ke xizmayetí legell zimaní Tamíl da heye. Ew xishte jhimareyek lew shéwane níshan deda ke le layen Birahmínekanewe bekar dehéndirén,ke beriztirín kastin, u hawtakanyan le qisekirdiní kaste xuwarewetirekan, le dú sharí Bangalor u Dharwar níshan deda, ke nizíkey 350 míl ( 400 kílomítir) le yektirí dúrn.
Sé nimúney yekem níshan deden ke, egercí formekaní Bangalor u Dharwar bo kaste xuwarewetirekan wek yek wan, belam kastí Birahmín formí ewtoy heye ke nek her jiyawazin le kastekaní díke belkú lew dú share da de néw yektirísh da le yek jiyawazin.
Xishtey 2. jiyawaziyekaní herémí u kast le zimaní Kannada.
Birahmín sharí dharwar ‘ heye’ eda sharí Bangalor ide, Dharwar ‘ lenéwé da’ –olage , Bangalor –alli nawgirí cawg: Dharwar- likke , Bangalor-ök , nawgirí awelnawí kirdarí, Dharwar -ö, Bangalor –ö Dharwar , ‘daníshe’ küt- , Bangalor küt- , jénawí ín’íkasí , Dharwar kö, Bangalor kö kastí xeyrí Birahmín le sharí Dharwar ‘ heye’ ayti , le sharí Bangalor ayti , Dharwar ‘ le néwé da’ ,- àga Bangalor –àga , nawgirí cawg: Dharwar –à, Bangalor –à , ‘ daníshe’ Dharwar kunt- , Bangalor kunt- jénawí ín’íkasí, Dharwar kont-, Bangalor kont formekaní kastí beriztir zor le formekaní xuwarewetir nawceyítirin. ( duwatir debínín sebaret be shéwezare cínayetiyekaní Inglísí ewe be pécewane ye. )sé nimúney duwem níshan deden ke le néw deste komellayetiyekan da weyekcún ziyatire ta deste jugrafiyayiyekan- mewday komellayetí zor ziyatir le mewday jugrafiyayí jiyawazí dexate néw destekan.
Le komelle cínayetiyekaní dinyay Inglísí zimanda barudoxí komellayetí zor legoranhatútire, u her boyesh barudoxí zimaní zor aloztire,be laní kemewe le héndék ruwewe. cuwarcéwey cíne komellayetiyekan be rúní diyarí nakré yan sheqlí hebúnékí sinúrdiyaríkirawyan lé nadré, belkú tené wekú koyek le xelik dadendirén ke xesletí wekúyekí komellayetí u abúríyan heye; u wegerkewtiní komellayetíyan wek yeke – júle bo serewe u xuwarewey hérarshí komellayetí – be tewawí delwé u rúdeda. Ja ewane shitekan bo her zimannasékí ke biyewé shéwezarékí taybetí shí bikatewe zor ziyatir dijhwartir deken- komelleyek hercendí jorarwjor u ceshnawceshin bé, téyda zimanísh her ewende jorajor u ceshnawceshne. Be sallaní dúr ú diréjh helwést u kardanewey zimannas le hember ew pécelpécí u alozíye be gishtí nedítin u caw lé helbuwardin bú- ewesh be dú shéwey ta radeyek jiyawaz.
Zor le zimannasan le lékolínewekaní xoyanda jextyan le ser "idiolect" dekird – wate shéwey qsekirdiní take kesék le katékda u be shéwazék – ke ewesh wa dadendira – (be gishtí ewe zor rúdeda – biruwane laperey 29-í deqí Inglísí em kitébe) zor be qa’ídetir bé le shéwey axaftiní komellgeyek le gishtí xoyda. Le layekí díkewe, lehjenasan (dialectologists), le lékolínewey xoyanda jextyan dekird le ser shéwey qisekirdiní zaniyaríderaní derewey sharan u gundan, u betaybetí le shéwey qisekirdiní ew jore xelkane wurd debúnewe ke xwéndewarí kemyan hebú u le gunde tak kewtúwekanda dejhiyan,u zor be taybetítir le waney ke zimannasí Kanadayí Jhajk Jhambers néwí nawe ‘NORMS’ – néríney besaldacúy nejúlí gundnishín – (none – mobile older rural males) ( hoy ewey ewan piyawanyan le ber caw girtuwe u nek jhinan le bendí 3-í em kitébeda rún dekrétewe). Helbet, tenanet gunde picúkekanísh le rúy komellayetiyewe jorajor u ceshnawceshnin, belam le gundekan da cawhelbuwardin lew rastiye le share gewrekan hasantire.
Le gel eweshda, tené bejé ye bigutiré, ke dú shíkirdinewey zédey díkesh hen ke bocí lehjenasan bew shéweye jextyan le ser nawce gundiyekan dekird. yekem,ewan péyan xosh bú zor le níshanekan u xesletekaní lehjey ber bas ke le halí awélkedan da bú be belge ko bikenewe ber lewey ew jore lehjane be tewawí kip bin u neménin. duwem,hesték hebú ke le shwénék le qisekirdiní xelkí besaldacútir da sharabuwewe, qise kirdiní xelkí nexwéndewar u perwerde nedítú lehjey ‘rastí’ u ‘ resen u pak’ bún ke bere bere le ber karlékerí shéwezarí standard shéwa bún,belam lehjenasan deyantuwaní biyandoznewe u shíyan bikenewe eger ewan zírek búbayen. (ewe derkewt ke cemkí lehjey yekdestí ‘ resen u pak’ ísh ta radeyekí zor cemkéki efsaneyí ye:hemú layení ziman dekewéte ber kartékerí jiyawazí shéwazí u komellayetí, cunkú hemú komellge ínsaniyekan le barí karkirdewe le astí jorbejor da jiyawaz, jorawjor u ceshnawceshnin. Hemú shéwezarí zimanísh dekewne ber kartékerí goran. Boye,tenanet le lehjeyekí here tak kewtú u here xoparézí gundísh da towékí jiyawazíkerewe heye. )Le gel eweshda,lehjenasan bere bere boyan derkewt ke tené be lékolínewey qisekirdiní axéweraní besaldacútir,u nexwéndewar u perwerde nedítú ewan wéneyekí natewaw u na durustí qise kirdiní nawce jiyawazekanyan dest dekewé. (bo nimúne, belgekaní astekirdiní lékdanewey lehje Inglísiyekan níshan deden ke le gerek u dewerí sarí Surrey, ke le tenísht xuwarúy London helkewtuwe,nawceyeke lewé xelik /r/ í na ber le vokal le wushey wekú yard u farm da telefúz deken (birwane laperey 149-í deqí Inglísí em kitébe)le katék da herkes cúbéte Surrey dezané ke ewe lay beshékí zor le daníshtúwaní ewé wa niye.)
duwatir lehjenasan destyan kird bewey ke zanyarí komellayetí u her weha jugrafiyayísh le lékdanewekaní karí xoyan le mer lehjekan ziyad ken. Bo nimúne,ew kesaney le ser etlesí zimaní le Dewlete Yekgirtuwekaní Emríka u Kanada karyan kirduwe,ew karey ke le sallaní 1930 yekaní Sedey rabirdú da destí pékird bú,zanyaríderekaní xoyan be ser sé deste da dabesh kird,ziyatir be péy piley xwéndewarí u perwerdey ewan, u bew shéweye rehendékí komellayetíshyan le zanyarí zimaní xoyan ziyad kird. Ewan her weha ,ta radeyek be parézewe,destyan kird be lékolínewey qisekirdiní nawce shariyekanísh. Legel eweshda,de rastída ta duway kotayí hatiní sherí Duwemí Dinya girewey pécú, ke zimannasan dest biken be tégeyishtin lew rastiyey ke sinúrdarkirdiní lékolínewekanyan be shéwey serekí be nawce gundiyekan karékí wa deka ewan sebaret be qisekirdiní zorbeyekí heraw le daníshtúwan naagadar bin u le serí nezanin – wate shéwey qise kirdiní ewaney le sharekanda dejhyan. komellékí zor zanyarí zimaní ke hem serbexo cawrakésh bún u be tuwanayekí benirx bún bo tíorí zimaní le dest cún. Leber ewe, núsrawey wek shéwey qisekirdiní sharí New York u telefuzkirdiní Inglísí le sanfransísko seriyan helda. legel eweshda, lékolínewe le lehjey sharekan gírugiriftékí díkey leber dem qut buwewe – ey dad u bédad zimannasék con detuwané ‘ shéwey qise kirdiní sharí New York’ shí katewe- sharék ke hesht mílyon yan ziyatir daníshtúy heye? ewe cend rast bú ke be girdibrí amajhe be ‘zimaní Inglísí le Sanfransisco’ bikré le katékda shíkirdinewe u lékdaneweke tené le ser binemay shéwey qisekirdiní jhimareyekí kem le axéweran le néw bedeyan hezar kes kirabú ke miro deytuwaní léy bikolétewe ـ be gutinékí dí, gelo rewa bú yan ewendey dehéna métodí nerítí lékolínewey lehjenasí gundiyane bo lékolínewe le lehje u shéwey axawtiní nawce gewre shariyekan dekar bikirdiré? duwa jar wulamí ew pirsiyare derkewt ‘ na’ bé.
Ew lehjenasaney le lehje shariyekanyan dekoliyewe u tégeyishtin nabé métodí kon bekar bihéndré nacar man régeyek bibínnewe bo ewey, shéwey qisekirdiní sharocke u sharegewrekan be tewawí u be durustí shí bikenewe u le wulamdanewe bew gírugirfte da bú ke lehjenasí sharíyane duwajar bú be zimaninasí komellayetí. Le sallí 1966 zimannasí Emríkayí William Labov kitébí ‘twéjhbendí komellayetí zimaní Inglísí le sharí New York’ í bilaw kirdewe u akamekaní helsengandinékí berbilawí shéwe qisekirdiní New Yorkí téda bú. Labov ew cawpékewtinaney kirdibúní hemúyaní le ser rékordir aste kirdibú, ewísh nek her legel cend kesék, belkú legell 340 kes. Lewesh giríngtir, ew zanyaríderekaní xoy be régey dost u nasiyawan u péwendí shexsí destbijhér nekirdibú (wek ewey péshútir dekra),belkú ew karey be régey nimúneyekí legotre ke zanstane gelale kirabú beréwe bird,bew manaye egercí nedekira legell hemú kes cawpékewtin bikré,belam hemúkes derfetí yeksaní hebú ke bo cawpékewtin destbijhér bikré. Be bekarhénaní métodí komellnasane wek nimúne hénanewey legotre bo néw zimannasí,Labov le wuzey da bú ewe pasaw bida ke shéwey qisekirdiní zanyaríderekaní berastísh nwénerayetí shéwey qisekirdiní xelkí New York deken (yan belaní kemewe ew nawce taybetíyey ke ew léy kolíyewe, wate berí xwarewey rojhhelatí shareke). Leber ewey zanyaríderekan nimúneyekí nwénerayetétí bún, boyesh shíkirdinewe zimaniyeke detuwandira bigutré shíkirdineweyekí duruste sebaret be hemú ew shéwezaraney Inglísí ke le nawceke qiseyan pédekira. Labov her weha, jore tékníkékíshí péshxist, ke duwatir tewawtir kira,bo derxistiní qisekirdiní asayí le xelik sereray le berdest dabúní rékordir (ewe berewpéshcúnékí zor giríng bú ke éme le bendí 5-í em kitébe da ziyatirí le ser deroyn.) Ew her weha héndék métodíshí dahéna bo péwaní cendayetí zanyarí zimaní, ke beshékí le xuwarewe da bas dekeyn. Leweta ew péshkewtine zor lékolínewey díke sebaret be lehje shariyekan, le zor shwéní diniya kirawin,her be péy ew cuwarcéweyey ke Labov daynawe.
Ew métodaney Labov péshí xistún selmandúyane ke zor giríngin bo lékolínewe le lehje u rawéjhgelí cíní komellayetí. Métodekaní lehjenasí nerítí dekré bejé bin bo shíkirdinewe u baskirdiní lehjegelí kastekan(egercí ewesh qisey le sere, cunkú her takék,egercísh destbjhér kirabé, réy tédecé jiyawaziyekí hénde zorí legell destey kasteke be gishtí nebé. Belam le lékolínewey cíní komellayetí da nakré be destbjhérkirdiní axéweraní takutera ewan wek axéwerí gisht cíneke bijhmérdirén. Ewe pinktékí giríng bú ke le layen Labovewe níshan dira. shéwey qisekirdiní axéweraní takane ( ídíoléktekanyan) lewaneye ta radeyekí bercaw le shéwey qisekirdiní ew kesaney wek ewanin jiyawaz bé,lewesh ziyatir, le néw xoyda, detuwané zor nashélgírísh bé. shéwey qisekirdiní zor le xelkí New York be shéweyekí be tewawí le gotire u cawerwannekiraw derkewt jiyawaz bé. Jar jar ewan dengí /r/ yan le wushey ‘guard’ da derdebirí u jar jar kiloryan dekird. Héndék jar ewan ‘beard’ u ‘bad’ yan be heman shéwe derdebirí u jar jar be jiya telefuzyan dekirdin. Zimannasan le rúy nerítiyewe néwí ew jore telefuzkirdinyan nawe ‘ jorajorí azad’. Legel eweshda,Labov selmandí ke ew jorajoriye azad niye. Be leber cawgirtiní péshxaní komellgey zimaní le gishtí xoyda,ew jorajoriye le gotire nebú, belkú hokargelí derewey zimaní be shéweyekí tewaw caweruwankiraw eweyan diyarí dekird. Wate,miro natuwané le boneyek da péshbíní bika ke takuterayan delén ‘jah’ yan ‘jar’ ,belam dekré níshan bidré ke,eger axéweran ser be cénékí komellayetí, hawtemen, hawjíns bin , ewan shéweyek yan shéweyekí díke be texmín x le sed jar be shéwey mamnawendí, le barudoxékí lebercawgíraw da, bekar dehénin. ídíolékt (shéwey qisekirdiní takekesí) lewaneye le gotire bé, belam shéwey qisekirdiní gomelge zimaniyeke tewaw caweruwankiraw bú. Her conék bé,be régey ew jore métodaney Labov bekarí hénan, gírugiriftí nahawjínsí u nek wekúyekí komellge zimaniyekan, be laní kemewe, ta radeyek yek la kirawetewe. ésta éme detuwanín níshane u xeslete zimaniyekan be durustí le cíní komellayetí giré deyn, u bew régeye da wéneyekí rúntir le jiyawazétí lehjey komellayetí wedest bihénín.
Ta ew jéyey ke degerétewe ser zimaní Inglísí, le méjhe zimannasan dezanin ke lehje u rawéjhe (dialects and accents ) jiyawazekan péwendiyan heye be pashxaní jiyawazí cíní komellayetiyewe. Le Birítaniya, éme ta radeyek be shéweyekí sadekirawe, detuwanín barudoxí éstekané be shéwey xuwarewe shí bikeynewe. Lehje xo parézekan,u, be taybetí lehje shariyekan – shéwezare konebawekan ke í destekaní here xuwarewey hírarshí komellayetín – bere bere be júlan u derkewtin le nawcey derewey sharan ra degordirén. Ew xaley le bendí yekemí em kitébeda le mer sefer kirdin le Norfolkewe berew Suffolk basman kird be tewawí sebaret be sefer kirdin le Jornwallewe berew Aberdeenshewe her waye: lew nawbere da zinjíreyek lehjegelí jiyawaz hen ke wurde wurde decin debal yektiriyewe. Ew zinjírane wek zinjírey lehjeyí amajheyan pé dekiré – jhimareyekí zor lehjey jiyawaz, belam be asayí nek jwey nastandard ke be régey zinjírékí weyekcún beyekdí bestirawnetewe,belam le lehjekaní qefí here serewe u here xuwarewey ew zinjíre dúrin u weyan nacn. Ewe le mer seferkirdin le Bangor, u Maine ,Tallahasse,Florida, yan le serékí Alman yan Feranse yan Italiya bo serékí díkeyan her awaye.
Le Birítaniya, legell eweshda,le serékí díkey terazúy komellayetí da, barudoxeke zor jiyawaze. Axéweraní cíní here berzí cíní komellayetí lehjeyek bekar dehénin ke éme wek lehjey Inglísí standard amajheman pékird,u her wek le bendí 1-í em kitébeda dítman,tené héndék jiyawaze le beshe jiyawazekaní wulat da. Ba nimúneyekí qamúsí bas bikeyn, le lehjey Inglísí standard da taqe wusheyek heye bo ‘sjarejrow’ dawel,ewísh shitéke wek ínsan razéndrawetewe ke jútbendan le zewiyekanyan daydeceqénin bo tirsandin u rewandinewey balndan,le layekí díkewe, le néw shéwezare herémiyekanda éme zor wushey nawceyíman heye her bo em manaye, wek bogle,flay-jrow, mawpin, mawkin, bird- scarer, moggy, shay, guy, bogeyman, shuft, rook – scarer u cendín wushey díkesh [be péy qamúsí Henbane Boríney Hejhar, em wushane: daleho,dawil,dalo le kurdída hawatay dawel in – tébíní wergér). Her ew jore nimúnane le jiyawaziye rézimaniyekaníshda debíndirénewe. Bo nimúne éme le Inglísí standard da hem ristey wek:He’s a man who likes his beer ( ew piyawéke ke awíjoy xoy pé xoshe) u hem ristey wek: He’s a man that likes his beer debínín. Belam jorawjorí herémí le shéwezare nastandardekaní Inglísí Birítaniyayí da zor lewane ziyatirin. Gisht em nimúnaney xuwarewe ke yek manan hemúyan bekar dehéndirén. He’s a man who likes his beer, He’s a man that like his beer, He’s a man at likes his beer,he’s a man as likes his beer, He’s a man weat likes his beer, He’s a man he like his beer, He’s a man likes his beer.
Ta ew jégeyey ke degerétewe ser rawéjh (accent ), barudox le Birítaniya héndék jiyawaze,ewísh leber helkewtí takaney RP wate (telefuzí we xokiraw).
(ewe bew manaye niye bigutré ke le néw RP da jorawjorí niye, belkú mebest eweye ke ewe le rúy herímiyewe diyarí nakiré, wate le hershuwénékí ínglístan da, u belaní kemewe le héndék beshekaní díkey shanshíní yekgirtú da, zinjíreyek le rawéjhan hen, le rawéjhí RP yewe bigire, ta degate rawéjhe jorbejore nawceyíyekan, u ta degate ew rawéjhey ke be rawéjhí here nawceyí cíní here xuwarewey komellayetí dadendiré. Le xishtey séyemda cilonayetí telefuz kirdiní wusheyek, wate ‘home’ níshan dirawe. Le hélí serewey xishtekeda tené yek shéwey derbiríní wusheke debíndiré le katékda le hélí here xuwarewe da 8 jore telefuz kirdin níshan dirawe, lewesh ziyatir, búní shéwe rawéjhí Edinburgh u Newcastle ke [ho:m] wekú yek derdebrin le hélí duwem da u betaybetí shéwey derbiríní [ houm] le rawéjhí Liverpool u Bradford da, níshan deda ke héndék le telefuzkirdinekaní xeyrí RPí le beshe jor be jore kaní wulat da degene astí standaredekaní telefuz kirdiní herémí, u kemtir le rawéjhí nawceyí da berteng deméninewe. Éme leméjhe agaman lew jore jorawjoriyey lehje u rawéjhí komellayetí u herémí heye,u ta radeyekí bash agadar kirawín sebaret be coniyetí RP. legell eweshda, ta ber lewey ew jore lékolínewane dest pébikrén,éme nemandezaní ke RP u rawéjhekaní néwerast u rawéjhgelí here nawceyí be ci shéweyek péwendíyan be cíní komellayetiyewe heye; neman dezaní RP ta cendey terazúy komellayetí u le shwéní jiyawaz con birr deka, neman dezaní ci jore axéwerék telefuzí standardí herémí bekar dehéné; neman dezaní be wurdí rawéjhgelí néwerast u benawceyí kiraw cine.
Zimannasí komellayetí manay eweye ke éme ésta le helumerjék dayn bo wulamdanewey
ew pirsiyarane.
Xishtey 3. shéwey telefuzkirdiní wushey ‘home’ be rawéjhí RP u rawéjhí nawceyí RP le Edinburgh høum, le Newcatle høum, le Liverpool høum, le Bradford høum, le Dudley høum, le Norwich høum, le London høum rawéjhí néwerast le Edinburgh ho:m , le Newcastle ho:m , huom le Liverpool ,houm , le Bradford houm, h):m le Dudley h)um , )um le Norwich hu:m , hum le London hAum, Aum rawéjhí here nawceyí le Edinburgh he:m , le Newcastle heim, jhem, le Liverpool oum, le Bradford ):m , le Dudley wum , le Norwich um, le London aewm Eger bimanewé wéneyekí durust le péwendí néwan ziman u twéjhbendí komellayetí wedest bihénín debé bituwanín her dúk diyardey zimaní u komellayetí bipéwín bo ewey bituwanín ewan be durustí le yek bibestínewe u péwendíyan diyarí bikeyn.
Ta ew jéyey ke degerétewe ser cíní komellayetí ewe beréjhe be hasaní (egercí wenebé zorísh hasan bé) dekré be régey métodí komellnasanewe rabiperéndiré wate xishteyekbe jhimarewe bo takuterayan lemer píshe, dahat, astí xwéndin u perwerde u/yan xesletekaní díkeyan saz bikré duwaye ewan wek girúpék bixiréne pal deste díkey kexishteyan bo saz kirawe (egercí pasawdaní dabeshkirdin be ser destey jiyawaz da lewaneye qisehelgir u jenjalí bé). Péwaní ziman zor lewe dijhwartire. Ew careseriyey wa le layen Labovewe pésh xirawe u dahatuwe u lew demiyewe le layen kesaní díkeshewe bekarhéndrawe birítiye lewey ew níshane zimaníaney péyíyan zandirawe le bercaw bigírén,yan bepéy lékolínewey péshútir yan be péy texmín u legotre le layen axéwerí zimannasewe, bo derxistiní jiyawazí le néw ew komellgeyey léy dekoldirétewe, u be shéweyek be hasaní le péwan dé. Bo nimúne,le dú helsengandiní jiyawaz da,yekyan le Detriot, le DewleteYekgirtuwekaní Emríka, u ew díyan le Norwich, le Inglísítan, derkewit ke níshaney rézimaní wekúyek bew shéweye lebartir u bejétire. Le Inglísíy standard da kesí séyemí zemaní éstay shéwey takí kirdar pashgirékí heye, ke le rénús da be -s derdekewé,ke le xelkí díkey jiwé dekatewe: I Know Emin dezanim , we know éme dezanín, they know Ewan dezanin, belam bo kesí séyem she knows Ew dezané. Le Angliay Rojhhelat , ew nawceyey Inglístan ke Norwichí lé helkewtuwe, u le Detriot em –s e zor jar dernakewé, belaní kemewe le qisekirdiní héndék xelik da. wate miro dekiré gwéy lem shéwane bibé: She like him very much , He don’t know a lot , do he ?, It go ever sofast.
Leber ewey Inglísí standard –s í heye, u le ber ewey shéwezarí standard be gishtí le deste here berze komellayetiyekan shéwezarí her nizíke, gomaní ewe hebú lewane ye péwendiyekí rastewxoy dúlayene le néwan helkewtí cíní komellayetí u bekarhénaní -s da hebé. Lékolínewe lew egere beréjhe hasan bú, cunkú híc dijhwariyek bo péwaní ew níshane zimaniye le goré da nebú: tené be gwégirtin lew newaraney le katíhelsengandinekeda aste kirabún u bijhardiní ewey ke axéwer cend jarí –s bekarhénawe ewe rún debuwewe. Akamí ew lékolínewane le néw axéweraní xelkí Norwich le Birítaniya u axéweraní Emríkayí Efríkayí le Detriot eme níshan deda. Lékolíneweke derí dexa ke ew gumaney heye tewaw pasa dedré – wate búní hawpéwendiyekí ashkira le néwan cíní komellayetí u bekar hénaní –s da. ( le lékolínewekeda zaniyaríderaní xelkí Norwich be ser pénj destey komellayetída dabesh kirabún – twéjhí néwerastí cíní néwerast; twéjhí xuwarewey cíní néwerast; twéjhí serewey cíní kirékar, twéjhí néwerastí cíní kirékar u twéjhí xuwarewey cíní kirékar – be gwérey pinketekan le lístey cíní komellayetí da. Ew zimannasaney legell zaniyaríderaní Detriotí karyan dekird ewanyan be cuwar destey cíní komellayetí dabesh kirdibú.) Léresh da péwendí néwan cíní komellayetí u bekarhénaní – s tewaw be ashkirayí derkewit.
Ew barudoxey le merr her dú nimúnekan le serewe da wéna kira dekré wekú nimúneyekí tékelawbúní lehjeyí dabindiré. éme detuwanín biléyn,ke le nimúney yekemda,éme de rastída legell dú lehjey jiyawaz berewrúyne, yekyan –s bekar dehéné u ewí díkeyan bekarí nahéné. (koy pinketekaní twéjhí néwerastí cíní néwerast le Norwich héndék pishtí ew bocúne degiré. ) Duwaye éme detuwanín biléyn ke ew dú lehje jwéyane be réjhey jiyawaz le layen axéweraní ser be cíní jiyawazewe tékel dekirdirén. Le rastída ewe lewaneye shíkirdineweyekí benirxí méjhúyí bé bo selmandiní ewey ke barudoxeke con hatuwete goré. Legel eweshda, be bocúní min , bashtir eweye ke ew barudoxe wekú nimúneyek le jorawjorétí zatí shí bikirétewe. Jorajorétí zatí manay ewe ye ke jorawjorí le ber tékelabúní dú yan shéwezarí ziyatir niye belkú beshékí jwénekraweye le shéwezareke xoy. Boye be péy ‘ rwangey tékelawí lehjan’ axéweraní Detriotí le ber ewe shéwey gerdankirdiní kirdar degorin cunkú ewan Inglísí reshí Detriotí tékelawí shéwe qisekirdiní (ke le shéwey ‘resen’í xoyda –s í niye)Inglísíy standard deken ( ke em –s í heye). Le layekí díkewe, be péy ‘ ruwangey ‘ jiyawazétí zatí’ ew jorawjoriye tené xesletékí Inglísí Emríkayí Efríkayí Detriote. Belgey selmandiní em ruwangey duwayí ewe ye ke ew jorawjoriye le astékí berbilaw da xoy derdexa, ci le néw gisht axéweran da u ci le jhimareyekí berbilawí níshaney díkey zimanída. shitékí ew bocún zor rúntir dadegrétewe ewe ye,ke em shéwe le jorajorétiye tenanet le shéwey qisekirdiní mindalaní zor kem temeníshda bedí dekré ke qet nekewtúnete ber karlékerí lehjekaní díke. Wa wédecé jorawjoriyekaní zimaní le zatí xoyanda wekú qa’íde u résayek legoranhatú bin ta ewey ke rézper bin,u renge jiyawazétí zatí hawtayekí zimaní negunjan u newekúyekí komellayetí bé.
Jhimareyekí díkesh le níshanekaní rézimaní, ke ta radeyek aloz u pécelpécin, níshan dirawin bo bestineweyan be cíní komellayetí her le gwén ew nimúne –wate, be destiníshankirdiní radey diyarkewtin u búnyan u le néw lehje cínayetiye jiyawazekanda ( be bé ewey lék dabirabin). Bo nimúne, lem ristaney xuwarewe wurd binewe katék bimanewé le doxí nefí da deryan bibrín: I jan eat anything, Emin detuwanim hemú shiték bixom. le shéwezarí standardí Inglísída dú rége heye bo derbiríní em risteye le doxí nefí da, yan kirdareke dexiréte doxí nefí yewe ke risteyekí away lé saz debé: I can’t eat anything, Emin natuwanim hemú shiték bixom,yan dekré jénaweke bixréte doxí nefí yewe: I can eat nothing (heman shit le ristey hawshubar da ke herfí te’rífékí nadiyar yan jénawékí nadiyarí téda bé her awaye. ) legell eweshda, le héndék le shéwezarekaní Inglísída derfetékí séyemísh heye- ke éme detuwanín hem kirdar u hem jénawe nadiyareke bixeyne doxí nefí yewe: I can’t eat nothing, Emin natuwanim híc bixom.
Be temasha kirdiní ew lékolínewey le Detriot kirabú, derkewit péwendiyekí ashkira le néwan bekar hénaní sé shéwey xistine doxí nefí kirdin – dújar, bashtir, fire jar – u cíní komellayetí le ara daye. le sedí bekar héndiranyan le shéwe nastandardekanda awa bú. le néw twéjhí serewey cíní kirékar 2, le néw cíní xuwarewey cíní néwerast 11, le néw twéjhí serewey cíní kirékar 38, le néw cíní xuwarewe cíní kirékar 70. – léreshda her heman nimúney cínayetí debínín,u dísan derdekewé ke híc cínék be shélgírí tené jore shéweyek yan yekídí bekar nahéné.
Rawéjhekaní ‘accents ‘, cínayetí, be pécewaney xeslete rézimaniyekan be ruwalet péwecaranyan zor dijhwartire. éme wekú axéweraní xojéyí [Inglísí],be péy ezmúní xoman dezanín ke zinjíreyekí berbilaw ke morkí komellayetíyan péwe diyare hen,belam gelo éme be wurdí ew níshane fonétíkí u dengsazíyane cilon be derxere (parameters) komellnasanekanewe bilkénín u péwendiyan pé bideyn? Métodí asayí ewe ye ke tak tak, le telefuzí vawélekan u konsonantekan bikoldirétewe. Bo nimúne,be réjhe hasane bún yan nebúní dengékí konsonantí taybetí le kutékí qise kirdin da bijhmérdiré. Le sharí Norwich lem sé níshanane koldirawe:
1. le sedí hebúní n’ le beramber ng le wushegelí wek walking,running u htd da – [w):kn] le ast [w):ki?] da.
2. le sedí hebbúní bestí gerúyí (glottal stops) le ast t le wushey wekú butter, bet u htd da. – [ba?e] le beramber [bata] da.
3. le sedí ‘ hs-í kilor ‘ le beramber ‘e’ le wushey wekú hammer,hat u htd da. [aeme] le beramber [haema] da.
Le xuwarewetir da radey derkewtiní ew konsonantane bas dekeyn. Ew sé konsonantane be ashkirayí derxerí bashin bo helkewtí cíní komellayetí le Norwich, u be taybetí wekú derxer giríngin bo níshandaní ewey ke be gishtí axéwer endamí cíní néwerast yan cíní kirékare. Lewesh ziyatir, wa wédecé nekré basí rawéjhgelí jwéy cíní komellayetí pasawí bo bihénrétewe- belkú dísan zinjíreyek le gorédaye,ke zorbey axéweran jarék telefuzék dekar deken u jarékí díke telefuzékí díke. Formekaní xeyrí RP ( telefuzí wexokiraw) bo derbiríní sé konsonantan le Norwich. Ng – (cend lesed) le néw twéjhí néwerastí cíní néwerast 31, le néw cíní xuwarewey cíní néwerast 42, le néw twéjhí serewey cíní kirékar 87, le néw tuwéjhí néwerastí cíní kirékar 95, le néw cíní xwarewey cíní kirékar 100. t (cend le sed) le néw twéjhí néwerastí cíní néwerast 41, le néw cíní xuwarewey cíní néwerast 62, le néw twéjhí serewey cíní kirékar 89, le néw twéjhí néwerastí cíní kirékar 92, le néw cíní xuwarewey cíní kirékar 94. h (cend le sed ) le néw cíní néwe rastí cíní néwerast 6, le néw cíní xuwarewey cíní néwerast 14, le néw twéjhí serewey cíní kirékar 40, le néw twéjhí néwerastí cíní kirékar 59, le néw cíní xuwarewey cíní kirékar 61.
Zorbey here zorí axéweraní Norwich her dúk telefuzekaní gisht konsonantekan bekar dehénin. Ewe be taybetí cawrrakéshe sernjí bidrété ke be shéwey mamnawendí tenanet cíní here serewesh telefuz kirdiní shéwe – walkin’ le sedí 31 jaran bekar dehéné.
Renge lékolínewe lew jore jorawjorí konsonantiyekan yekem jar le layen Labov le sharí New York kirabé,ber le lékolínewe u lékdanewe serekiyekey. Ew ferziyeyey ke bekar hénaní /r/ í na- ber le vokal péwendí dedrétewe be cíní komellayetí be shéweyekí ezmúní taqíkirayewe nek wek zor le lékolínewe zimaniyekan ke be shéweyekí zor rashkawanetir beríwe cún. (Labov belaní kemewe le layen pisporékí díkey zimannasíy komellayetí yewe wekú ‘ nabíxeyekí karí be métod’ néwzed kirawe). Ewey ew kirdí ewe bú ke shéwey qise kirdiní shagird u berdestí dúkanan le sé firoshgey gewre be taqí bikatewe, ke ew firoshgeyane be ríz pile u astyan beriz, mamnawendí u le xuwarewe da bú. Karekey awa bú le péshda bizané kameyek le firoshge gewrekan le nihomí cuwaremdan u duwaye le hercende berdestí dúkaney ke dekra le shwénekaní dí firoshgeke pirsyarékí awa bika : ‘ Execuse me , where are the women’s shoes?
(bibúre kewshí jhinan le kwé hene?) Diyare wulamí ew pirsiyare ‘fourth floor’ (nihomí cuwarem) bú be dú derfetí derkewtiní/r/í na-ber le vokal. Bew shéweye zanyarí sebaret be bekarhénaní /r/ le 264 zanyaríderan wergíra (ke helbet, ewan neyandezaní le layen zimannasékewe ew pirsiyareyan lé kirawe). Akamí ew lékolíneweye awa bú: 38 le sedí berdestaní pile berzí firoshgekan ci /r/ bekar nedehéna, 49 le sedí berdestaní firoshgekan ke pile u payey mamnawendiyan hebú u 83 lewaney ke pile u astí xuwareweyan hebú ewanísh/r/yan bekar nedehéna. Ja boye,Labov jige lewey ke zanyariyekí sinúrdarí sebaret be shwéninasí ‘topography’ firoshge gewrekaní New York wedest xist eweshí rún kirdewe ke be réjhe xesletí be hénd negírawí rawéjhí ‘accent’ le barí komellayetiyewe detwané cende giríng bé.
Késhey péwaní vawélan, ke le rúy komellayetiyewe zor le konsonantekan giringtirin gewretire, cunkú lew bareyewe kareke le ser bún u nebúní dengékí taybetí niye,belam jiyawazí kemí (zor jar zor kem) coniyetí vawél le gore daye. Zimannas bo raperandiní ew késheye be le yek kirdinewey durustí néwan coniyetí vawélekan u wayan da dené ke ewan wek dengí jwé wabin. Bo nimúne, le Inglísíy New York da zinjíreyek jorawjorí giríngí komellayetí hen bo telefuzkirdiní dengí vawél le wushey wek:jab ,bag , bad ,half , pate ,danje da. Ew jorawjoriye jiyawazyane zinjíreyek pék dehénin, belam nakré be shéweyekí destkird jwé bikrénewe. Be gishtí dekré be cuwar jor dabesh bikrén. Duwaye dekré lísteyek saz bikré bo hejhmardiní her kamyan be tené (u duwaye bo her kamyan lísteyekí girúpí saz bikré)be hísab kirdiní réjhey mamnawendí nirxékí dedré be derkewtiní ew vawéle le qisekanyanda. Ewe bekar hénaní telefuzkirdiní mamnawendí takék yan desteyek níshan deda – eger takekan be berdewamí ba biléyn bad , bag , half wek [ be:d ] u htd. telefuz biken. Ewan 1. 0, pinktyan dedrété,belam eger ewan shílgírane bilén [bae:d ] 4. 0 pinktyan dedrété. Akamí lékolínewe le néw sé destey cíní komellayetí awa bú. cíní serewe 2. 7 pinkt, cíní néwerast 2. 5 pinkt, cíní xuwarewe 2. 3 pinkt.
ke wabú, le qisekirdiní xomane da, gisht New Yorkiyekan be shéwey mamnawendí telefuzkirdinékí néwan [bead] u [bae:d] bekar dehénin,belam jiyawaziyekí kem belam berdewam le néwan telefuzkirdiní cíne komellayetiyekan da heye: axéweraní cíní xuwarewe zor ziyatir le axéweraní cíní serewe vawélékí zor beyekewelkawtir bekar dehénin. Ja boye jiyawaziyekí kem le coniyetí vawél da derkewit ke le rúy komellayetiyewe ta radeyek giríng e.
Her ew jore tékníke bo tawtwé kirdin u shítel kirdiní rawéjhekaní Birítaniyayí dekar kirawe. Le Inglísíy Norwich da dekiré sé coniyetí vawél le wushey wekú pass, part,shaft ,bate , jard da le yek bikirénewe. 1. vawélékí diréjhí pishtewey shéwey RP ( telefuzí wexokiraw)yewe wek [a:] le wushey wekú pass da derdekewé yan dengí vawél le wushey Emríkayí pot da. 2. vawélékí néweraste, u 3. vawélékí pésheweye [a:] her wek shéwey derbiríní dengí vawél le wushey part da le Austiraliyayí yan rojhhelatí shéwey Newengland da. Ewe bew manayeye ke ew pinktaney beseryanda dabesh dekirén le 1. 0 ewe destpédeka bo telefuzkirdiní shélgírí RP ta degate 3. 0 pinkt bo bekar hénaní shélgíraney vawélí péshewe. Hawgunjí néwan coniyetí vawél legel cíní komellayetí awa derdekewé. Twéjhí néwerastí cíní néwerast 1. 9 pinkt, cíní xuwarewey cíní néwerast 2. 1 pinkt, twéjhí serewey cíní kirékar 2. 8 pinkt, twéjhí néwerastí cíní kirékar 2. 9 pinkt, twéjhí xuwarewey cíní kirékar 3. 0 pinkt.
Be gishtí, axéweraní Inglísíy Norwichí cíní kirékar vawélékí pésheweyan heye,le katékda axéweraní cíní néwerast lewé vawélékí néwendí bekar dehénin, belam,héshtash be shéweyekí mamnawindí ,jiyawaziyekí kem le néwan conétí vawél da heye ke be régey ewda cénék le cínékí díke dekrétewe. Zor nimúney díkey jiyawazí cínayetí ew ceshne dekré le hemú shwénék derbikewé u bas bikré eger miro biyewé néwyan beré. Bo nimúne, le Leeds, le Inglístan,axéweraní cíní néwerast vawélékí [A] amal le wushey wekú but,up,fun da bekar dehénin, le katékda axéweraní cíní kirékar heman deng wekú vawélékí beriztir u xirtir dekar deken [0]; le London wushey wekú name, gate, face u htd. wekú [neim], [néim] yan [naem] telefuz dekirén be péy cíní komellayetí (cíní here serewe le formí yekemda); le Jhijago dengí vawél le wushey wek roof,tooth,root da zor jar wek [u] telefuz dekirdré, belam le qisekirdiní endamaní ser be cínékí beriztirí komellayetí da zor jar be wékhénaní her dúk léwekan derdebirdiré [0]; le Boston, Massachusetts, axéweraní cíní serewe le úshey wek ago,know da vawélekan wek [où] derdebirin, le katékda axéweraní dí wek [ou] telefuziyan deken.
Lére da zor bejéye xwénerewe pirsiyar bika bashe, daní ew jore zaniyaríyane awa be wurdí ci nirxékí heye? hoyekí giríng búní ew meseleye eweye ke hénédik lew núseraney ke sebaret be zimannasíy komellayetíyan núsíwe wek ‘ zimannasíy komellayetí beyekbestirawane ‘ jorretoinal sociolinguistics galteyan bew jore kare kirduwe. Wek ewey ke mebest le rahatineke her gutiní ewey bé ke be yek bestiraneweyek le ara daye,nek ewey éme bituwanín shitékí lé fér bín. Le wulamí pirsiyarí bejéy xwénerewe da debé bigutré,yekem,ewe níshan deda ke be wurdí éme le ser ci jore zanyariyek kar dekeyn katék éme pileyekí komellayetí le axéwerék shetek dedeyn le ser binemay belgey zimaní. Be régey ezmúní zimaní xoman ra éme hestiyariyekman téda pék hatuwe, be asayí bé ewey péy bizanín,le beyekewe bestiranewey ewto le néwan cíní komellayetí u shéwe standard yan nawceyekaní zimaní da. Xalí duwem eweye, ew jore zanyariye héndék shitman sebaret be binaxey komellayetí komellgegelí taybetí bo rún dekatewe,bo nimúne,sebaret be hem Norwich u hem Detriot boshayí dúrí u nizíkí here gewre le néwan pinktekanda birítiye le jiyawazí néwan twéjhí xurawey cíní néwerast u twéjhí serewey cíní kirékar da. Ew rastiyesh deyselméné ke dabiraní komell be dúcíní serekí,wate ‘cíní néwerast’ u ‘cíní kirékar’,dabiranék ke ta astékí zor belam nek be tewawí le ser binemay jiyawazí néwan píshey karí destí u kar na destí pék hatuwe, héndék nirx u giríngayetí heye, le ber ewey ke kend u kospí komellayetí be rúní le zimanda reng dedatewe. Xalí séyem eweye ew jore zanyariye ew layenesh rún dekatewe ke le serewe le mer ídíolékt (shéwey qise kirdiní tak le katékí taybetí da) basí léwe kira. Egercí takuterayan héndék jar her shéweyekí kirdar bekar dehénin,u katékí dí shéweyekí díke, le sedí mamnawendí bo her desteyey dekewéte néw qalibí nimúneyekí be tewawí cawerruwan kirawewe.
Xalí cuwarem eweye, ew jore zanyariye, agadariyekí gelék zorman sebaret be lehjekaní cíní komellayetí le ber dest dené. Bétú éme serinj bideyne ser tené xesletékí zimaní ta ewey ke le shéwezarék be gishtí wurd bínewe, ewe ashkraye ke, lehjegele komellayetiyekan, her wek lehje herémiyekan hebúní be tewawí leyek jiyawa nín,ewan tékelawí yektirí debin bo ewey zinjíreyek pék bihénin. éme eger bimanewé dekré néwí lehjeyek wek ‘ lehjey Norwichí cíní néwerastí cíní kiríkar’ heldeyn,belam eger ewe bikeyn debé zor bercawman rún bé (a) ke dabeshkirdiní cínekan be pénj cíní komellayetí le layen émewe le waneye yeklayene bé, (b) ke ew jiyawaziye zimaníyaney le goré dan tené réjheyí bin u radey derkewtinyan her le mer níshane u xesletí taybetí bin u (j) le waneye akamí jiyawaz derkewé eger hokarí gorénerí díkey zimaní leber cawbigídiré. Ja boye qalibí bawí néwxelk sebaret be lehjegelí cíní komellayetí teqríben hemíshe rast dernacin u ser lé shéwénerin. Bo nimúne,ewe rast niye ke qisey awa be girdibrí bikiré ke belé ‘ lehjey Detriotí Emríkayí Efríkayí le kirdarekaní zemaní ésta da híc derxerí kesí séyemí niye’ Emríkayiye Efríkayiyekaní xelkí Detriotí ser be gisht cíne komellayetiyekan hem shéwey it go, u hem it goes bekar dehénin – tené rade u cendí bekar hénanekan jiyawazin.
Le kotayí da, u le hemuwan giríngtir debé bigutré,ew jore zanyariye,agadariyekí zor u lé tégeyishtinékí zorman,sebaret be ew pévajhoyaney ke goraní zimaníyan téda rú deda le ber dest dené –yekék le raze here gewrekan le mer zimane ínsaniyekan,u yek lew razaney ke zimannasí komellayetí le mawey cil sallí rabirdú da zor tékoshawe bo ewey caktir serederí léderkeyn. Her wek le bendí dabé da debínín, péwendiye dúlayekaní hokare gorénere zimaniyekan u hokare gorénere zimannasiye komellayetiyekan amanjí ew jore lékolíneweye nín; le lékolínewey goraní zimaní da,ew jore be yek bestiraneweye ew shwéne niye ke éme karekeman lewé kutayí pé bé belkú karman lewéwe dest pédeka.
§§§§§
* monophthong : zaraweyeke le biwarí fonétk da bo polén kirdiní dengí vawél bekar dehéndiré le ser binemay derkewtin u coniyetí derbiraní: amajheye be vawélék (vawélékí resen) ke le katí derbiríní le sílabékda híc hest be goraní nakré. Wek dengí vawél lem wushe Inglísíaneda: cart, cut , cot , da. Ew vawélaney ke le wushe da diréjh debnewe u coniyetiyan degordiré péyan degutiré diphthong. Le héndék lékolínewey le mer lehje u méjhúy zimanída , pévajhoyekí be monoftong bún dekré bedí bikiré,wate goraní conétí díftong be monoftong.
**diphthong : zaraweyeke le buwarí fonétík da bo polén kirdiní dengí vawél bekar dehéndré le ser binemay derkewtin u coniyetí derbiraní: amajheye be vawélékí sade (hest pékiraw) ke le katí derbiríní le sílabékda hest be goranékí ashkira le coniyetí da dekiré. wek dengí vawél lem wushe Inglísíaneda: beer,time,loud
( A Dictionary of Linguistics And Phonetics, Sixth Editon, David Crystal, Blackwell Publishing,2008 )
~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~-~
Sercawey em wergérane, bendí 2
Sociolinguistics An introduction to language and society, Peter Trudgil, Penguin books, Fourth editon 2000, pp. 23- 41
Le wébnùsi ruwange da bilaw kirawetewe (http://www.ruwange.blogspot.com)