Nûsînî : profêsor Peter Trudgill
Wergêran le Inglîsiyewe: Hesené Qazí
Le bendî pêşûy em kitêbe da sebaret be çilonayetî komelnasî ziman le Kampala u Uganda cexitman le ser dû şit kirdewe.Yekemyan eweye lewê zor le takuterayan yan dûzimane yan frezimanen – wate ewan detuwanin be ziyatir le zimanêk ta astêkî rewan qise biken. Xalî duwem eweye, ew helumerce akamî ew rastiyeye ke ew komeley ewanî têda dejîn komelêkî firezimani ye.
Nûsînî : profêsor Peter Trudgill
Wergêran le Inglîsiyewe: Hesené Qazí
Le bendî pêşûy em kitêbe da sebaret be çilonayetî komelnasî ziman le Kampala u Uganda cexitman le ser dû şit kirdewe.Yekemyan eweye lewê zor le takuterayan yan dûzimane yan frezimanen – wate ewan detuwanin be ziyatir le zimanêk ta astêkî rewan qise biken. Xalî duwem eweye, ew helumerce akamî ew rastiyeye ke ew komeley ewanî têda dejîn komelêkî firezimani ye.
Dûzimane bûnî take kesî bew şêweye de rastî da akamî pêwîstî frezimanî komelayetî yan neteweyî niye: komeley firezimanî ewto hen ke têyanda zor le axêweran nabin be dûzimane ta pileyekî girîng – bo nimûne, Swîs – u dûzimaneyî take kesî egerçî zor lewe berbilawtire lewey bikirê be zeynî axêwerêkî Inglîsî biga, be hîç cor diyardeyekî dinyagirewe niye.Belam frezimanî komelayetî de rastî da, le astî cîhanî da diyardeyekî zor berbilawe.Ew çilonayetiye frezimaniyey ke le Uganda weberçaw dekewê ziyatir qa’îdiyeke ta ewey rêzper bê. Zorbey here zorî dewlet – netewekanî dinya le çuwarçêwey sinûrekanyan da ziyatir le zimanêkî xocêyîyan têdaye ke qiseyan pêdekirê. Le hêndêk nimûnanda wekû Kamêrûn yan le Papua le Gîney Nwê, jimarey zimanan lewane ye bigate sedan ziman ( egerçî hasan niye be wurdî diyarî bikirê ke zimanêk çiye, be leber çawgirtinî ew dijwariyey le bendî yekemda hêmaman pêkird, bo ewey ke jimareyekî wurd sebaret bew nawçaney wek emane be destewe bidrê).
Netewegelî freziman le gişt beşekanî dinya da hen, u miro detuwanê zor nimûnan bas bika.Kêşe u dijwarî ew demî dête gorê eger miro hewil bida şwêngêrî wulatêk bika ke be rastî takzimane ye.Wa wêdeçê wulatî ewto le çend cêyek ziyatir nebin. Tenanet le Urûpaş zor nimûney rasteqîney ewto nîne, egerçî ême deqman pêgirtuwe wa bîr bikeynewe ke zorbey dewlete Urûpayiyekan tak zimanen. Zorbey xelik ewe be qiseyekî rast dadenên eger bigutrê Almaniyekan be Almanî, Feranseyiyekan be Feranseyî u htd. dedwên.Ho u songey baş bo eme bedestewe ye, belam rastî ew babete ta radeyek ciyawaze.Teqrîben gişt wulate Urûpayiyekan kemayetî zimanî bûmî (xocêyî) yan têdaye – destey axêweran ke şêwezarî xocêyîyan zimanêke cwê lew zimaney ke zimanî resmî, zal yan zimanî serekî ew wulateye ke têyda dejîn. Islend, ke têyda le sedasedî danîştûwanî xocêyî ewê axêweranî zimanî Islendîn, rêzperêke lew qa’îde u pêwane ye.Le hêndêk nimûnanda, lew cêyaney ke kemayetiyekan be rêje gewrene, dewlet – netewe be asayî ziyatir le zimanêkî resmî heye.Nimûnegelî ewe Bêljîk ( zimanî Holendî – ke le bêljîk be Filamanî be nêw dekrê- u zimanî Feranseyî), Swîs( Almanî, Feranseyî, Italiyayî u Romanş), u Fenland ( Fenlandî u Swêdî)n.
Lew cêyaney ke kemayetî piçûktire yan kemtir be destelate,wênaçê zimanî kemayetî yan zimangelî kemayetî piley resmîyan hebê , u axêweranyan,zor car tenê le ber pêdawîstî be kirdewe u piratîkî, meylî dûzimane bûnyan têda be dî dekirê. Em hokarey duwayî ew şiteye yarmetî deka bew bawerey ke Urûpa le derewey xoy ruwaletêkî tak zimanî peyda bika.Zorbey here zorî hawwulatiyanî Feranse detuwanin be Feranseyî bidwên, sere ray ew rastiyey ke bo jimareyek le wan ew zimane zimanî duweme.her ew core helûmerce le şanişînî Yekgirtû (Birîtanya)ş heye.şanşînî Yekgirtû hemû ruwaletêk denwênê bo ewey be wulatêkî tak zimane dabindrê, u ewaney serî lêdeden be dilniyayiyewe hewcêyan bewe niye cige le Inglîsî nebê hîç zimanêkî dîke bizanin. Legel eweşda, ew ruwalete ta radeyek helxeletênere.Ewe raste Inglîstan leweta kûjanewe u damirkanî zimanî Kornîş le Sedey Hejdehemda, hîç zimanêkî kemayetî xocêyî nebuwe, belam êsta lew wulate da destey axêweranî be ejimar zor le zimananî têda dejîn ke le şwênî cor be corî cîhanewe hatûn, lewane, bo nimûne, le şêwey qarey Bakûrî Hîndûstanewe, wekû Puncabî u Bengalî ( u her weha miro detuwanê bilê zimanî yekemî zor le xelkî Birîtaniyayî kon ke reçelekî Hîndî Rojawayiyan heye Inglîsî niye, egerçî zorîşî wêdeçê – birwane bendî noyemî em kitêbe).Le nêw zimane xocêyiyekanda Weylzî , zimanî yekemî yek le pêncî danîştûwanî Weylz e, u Geylîkî Skatlendî nizîkey 70000 xelkî xocêyî qisey pêdeken, ziyatir le berzayiyekan (Highlands) u durgekanî Hebirdeanî Skatlend.
Dirêjbûnewe u radey firezimanî neteweyî (sertaserî) le Urûpa lem lîstaney xuwarewe da nîşan dirawe.Lîstî yekem, ke hemû layene niye, ta radeyek ewe nîşan deda ta çi radeyek zimangelî bandestî resmîy neteweyî le wulatanî taybetîda le layen kemayetî zimanî le cêy dîke da qiseyan pêdekirê
ziman
Almanî Danimark, Bêljîk, Feranse, Italiya, Silovêniya, Sirbiya,
Tirkî
Yonanî
Albaniyayî
Mecarstanî Utirîş, Sirbiya, Romanî, Slovêniya, Slovakiya, Okrayn
Fenlandî Swêd, Norwêj, Rûsiye
Swêdî
Feranseyî Italiya
Lehîstanî Lîtwanî, çêk, Okrayn
Bulxarî Romanî, Yonan , Okrayn
Holendî
Italiyayî
Rûsî
Okrayniyayî Romanî, Slovakî, Lehîstan
Slovakiyayî Mecarstan, Romanî, çêk
çêkî
Slovêniyayî Utirîş, îtaliya
Meqdûniyeyî
Lêtwaniyayî Lehîstan
Romaniyayî Yonan, Bulxarstan, Albanî, Sirbiya, Meqdûniye
helbet jimareyekîş ziman le [Urûpa] hen le hemû cêgayek zimangelî kemayetîn. hêndêk lemane ewaney xuwarewen:
ziman
Samî (Laplendî) Norwêj, Swêd, Fenland, Rûsiye
Frîsiyayî
Bask êspaniya, Feranse
Katalanî
Birêton
Sorbiyayî Alman
Kaşubiyayî Lehîstan
Weylzî
Geylîk
Cige lemane, zimanî Yîdîş ( Cûlekeyî Almanî ) u Romanî ( zimanî xelkî Roma) wekû zimangelî kemayetî le beşe corbecorekanî wîşkaroy [ Urûpa] be berbilawî qiseyan pê dekirê. ( çilonayetî naasayî Geylîkî Irlendî le xuwarewe basî lêwe dekeyn.)
Ke wabû, gişt dewletekanî Urûpa ta radeyek fire zimanin.Renge firezimantirîn wulatî Urûpa, cige le Rûsiye nebê ( ke helbet , herçonêk bê zorbey xakekey dekewête Asiya), Romanî bê.Destey zimanî here gewre de naw 24 mîlyon danîştûwanî ew wulate da zimanî Romaniyayî zimanî daykiyane, belam lew wulate da be lanî kemewe 14 zimanî dîkeş wekû zimanî xocêyî qiseyan pê dekrê. Jimarey wurd u tewaw be destewe niye, belam xelkî Romay Romaniyayî axêwer gewretirîn kemayetîn u be lanî kemewe 10 le sedî danîştûwan pêk dehênin, destey gewretirî kemayetî birîtîn le Mecarstaniyekan, Almaniyekan,u Cûlekekan ke be zimanî Yîdîş yan, le hêndêk nimûneyanda, Ladîno wate Cûlekeyî êspanyayî qise deken. zimangelî dîkey kemayetî birîtîn le Rûsî, Okrayniyayî, Sirbî, Slovakiyayî, Tartarî, Tirkî, Bulxarî, çêkî, Yonanî u hermenî.
Firezimanî bew berbilawîye aşkiraye bo hukûmetekan u destelatdarî cor be corî rêkxirawe neteweyiyekan kêşe u dijwarî saz deka,ême duwatir basî em core kêşe u girftane dekeyn.Firezimanî be her radeyek bê, legel xoy gîrugirft bo takekes yan destey takuterayan dexulqênê, be taybetî bo ew kesaney ke endamî kemayetiye zimaniyekanin.Be pêçewaney endamenî destey zorbey zimanî, ewan debê be lanî kemewe dû zimanan baş fêr bibin bo ewey bituwanin wekû endamî tewawî komeleyekî sertaserî ke le nawyan da dejîn berey xoyan le qurawê derkêşin.Renge gewretirîn kêşey ke le ber demyan qut bêtewe perwerde bê.Le hêndêk nimûnan da, renge, ew kêşe u girfte zor tund nebê, çunkû ew dû zimaney karyan pêdekrê le wane ye be taybetî hênde ciyawaz nebin.Bo nimûne ew mindale Firîsiyayî zimananey ke fêrî Holendî debin qet tûşî ew core dijwariyane nayen ke dête ser rêy mindalanî Samî axêwer bo fêr bûnî zimanî Swêdî, çunkû Firîsiyayî u Holendî zimangelî zor leyekewe nizîkn.Yan lewane ye siyasetî perwerdey wulate pêwendîdareke le ruwangey zimaniyewe ewende jêrane u hemûlayene bê, u mindalan le qonaxe berayiyekanî çûne xwêndinge da , ke hemîşe debê awa bê, xwêndinewe u nûsîn be rêgey zimanî xocêyî xoyan fêr bin, u zimanî zorbeyan duwatir fêr bikrê.Ew şêwe boçûne le zorêk le beşekanî wulatî Weylz da reçaw kirawe, her weha le Norwêj u cêgay dîkeş.Amanc le bekar hênanî ew core şêwe perwerde kirdine ewe ye mindalan tuwanayî eweyan hebê hem be zimanî xocêyî xoyan u hem be zimanî zorbe bixwêninewe, binûsn u qise biken.
Le nimûnegelî dîke da mindalî ser be kemayetî lewane ye tûşî dijwarî u kêşey gewre bê.Eweş katêk dête gorê ew dûzimaney karyan pêdekrê le yektirî nizîk nebin,u her weha leweş girîngtir, katêk siyasetî perwerdey dewlet – neteweyekî taybetî yan piştî zimangelî kemayetî nagirê, yan layan lê nakatewe u çawyan lê heldebwêrê u deyan xate pişt gwê.Le nimûney zor tîjper da zimanî kemayetî lewane ye qedexe bikrê yan bo ders dadan le xwêndinge be pesind nezandrê.Ew şêweye le pêşû da hem sebaret be zimanî Weylzî le Weylz u hem le mer zimanî Geylîk le Skatlend awa bû – le rastîda serdemêk qanûnêk karî pêdekra ke de rastîda be pêy ew qisekirdin be zimanî Geylîk naqanûnî bû – u şêweyekî ewtoş be salanî dûrudrêj siyasetî hukûmetî Tirkiye buwe sebaret be zimanî Kurdî.
Karlêkerî dasepandinî zoremlî zimanêkî neteweyî (sertaserî) bêgane wekû Inglîsî yan Tirkî dekrê zor cîdî bê.Ladanî zoremilî zimanêk u şwênpirkirdinewey be zimanêkî dîke hewlêke bo binebir kirdin u nehêştinî kultûrêk be tewawî, lewane ye ewe nîşaney têruwanînêkî nametîqî êtinîkî bê ( ‘ Weylzîyekan le Inglîsiyekan ‘ kemtirn’ ؛ ‘Kurdekan her nîn’)؛ u ewe zor be cîdî çet le pêşweçûnî perwerdeyî mindalan dexa ke debê zimanêkî taze fêr bin ber lewey btuwanin lewe têbigen mamosta basî çi deka, çi dega be fêr bûnî xwêndinewe u nûsîn.
Ew boçûne be salanî dirêjîş siyasetî perwerdeyî bû le Dewlete Yekgirtuwekanî Emrîka, ke her nebê ta radeyek le gel ruwangey berbilawtirî komelayetî lemer zimanî kemayetî da, berpirsî tuwandinewey xêra u berbilawî zimane kemayetiyekan bû de zimanî zorbey Inglîsî axêwer da ( bo agadarî ziyatir sebaret be bar u doxî tazetirî bizûtnewey goya ‘ tenê Inglîsî’ le Dewlete Yekgirtuwekanî Emrîka biruwane bendî 10-î em kitêbe.)êsta, hengawî berbeçaw bo bojandinewe u bexodahatinî zimanî hêndêk le deste kemayetiyekan helhêndrawetewe, be taybetî êspaniyayî axêweran u Hîndiyekanî xocêyî Emrkayî, ke bo yan heye be zimanî xoyan perwerde bibînin, hêndêk hengawî dîkeş nirawetewe: bowêne agadarî giştî le şarî New York, hem be zimanî êspaniyayî u hem be zimanî Inglîsî heldawesrên,eweş be mebestî karhasanîkirdin bo civatêkî gewrey Portorîkayî ke lewê dejîn.Le gel eweşda, tenanet ew kemayetiye zimanîaney dî ke gewretir , u ziyatir danîştuwî derewey şare gewrekanin wek ewaney ke birîtîn le axêweranî zimanî Feranseyî ( le Bakûrî Rojhelat u le Louisiana) u axêweranî Holendî pênsîlvaniyayî ( şêweyek le zimanî Almanî) be xêrayî le jimareyan kem debêtewe. le salanî 1970 kanda, 10 kemayetî here gewrey zimanî le Dewlete Yekgirtuwekanî Emrîka awa bûn:
êspaniyayî 7 mîlyon u 900000
Almanî 6 mîlyon u 200000
Italiyayî 4 mîlyon
Feranseyî 2 mîlyon u 600000
Lehîstanî 2 mîlyon u 300000
Yîdîş 1mîlyon u 500000
Norwêjî 600000
Swêdî 600000
Slovakiyayî 500000
Mecarstanî 500000
Be giştî , nizîkey 34 mîlyon Emrîkayî êsta zimanî daykiyan zimanêke cwê le Inglîsî.
Be xoşiyewe, boçûnî ‘ her tenê Inglîsî’ u ew ruwanganey pêyewe likawn êsta be tewawî le şanoy perwerdey şanşînî Yekgirtû ( Birîtaniya)ş bizir buwe,egerçî zor le axêweranî zimanî Weylzî u Geylîk hen wenebê hêndyan dil be pile u statusî zimanekanî xoyan xoş bê u lêy razî bin. Le weta 1918 rêge dirawe be xwêndinî Geylîk le xwêndingekanî Geylêk axêwerî nawçekanî Skatlend,egerçî ta 1958-î xayand bo ewey wekû amrazêkî perwerde u fêrkirdin bekar bihêndrê,eweş be şêwey serekî bo mindalanî piçûktir le xwêndinge seretayiyekanda.Bo zorbey mindalan, be taybetî le xwêndinge nawendiyekanda,Inglîsî hêşta amrazî perwerdey asayiye, eweş manay ew ebuwe zor le axêweranî zimanî Geylîk deçne ew core xwêndingeyane ke zorbey endam u şagirdanyan mindalanî na Geylîk axêweran.
Wez’î zimanî Weylzî le şanşînî Yekgirtû be şêweyekî berçaw zor le helwêstî zimanî Geylîk pitewtir e.Ew zimane axêwerî ziyatire, be rêje katêkî baş bo bilaw kirdinewey bernamey radyoyî u tilêvîzyonî be zimanî Weylzî terxan kirawe (egerçî ewendeş niye ke miro pêy xoş bê).Her wek nimûney Geylîk, le mer Weylzîş boçûnî siyasetî konî perwerdeyî egerçî nemawe belam be lînge firteş bê xoy der dexa.êsta zor le xelkî betementir, le katêkda be rewanî be zimanî Weylzî qise deken, belam qet fêrnebûn bînûsn.Ewan tenanet debê namey zor taybetî xoşyan be zimanî bêgane, wate Inglîsî binûsn, u zor car boyan asteme Weylzî standard bixwêninewe.Henûke helumerc zor baştir buwe, u be taybetî le berayiyekanî salanî 1930 yekanewe helumerc gorawe. Her lew serubende da be şêwey cîdî ders dadan be zimanî Weylzî le zorêk le fêrge seretayiyekan le nawçey Weylzî axêwer da destî pêkird,egerçî dewrî ew zimane le xwêndinge nawendiyekanda zor kem bû.Le akamda, le salî 1953 da, raportêk bilaw kirayewe ke lelayen wezaretî perwerdey Birîtaniyawe pesind kira: ew raporte pêşniyarî kird le Weylz gişt mindalan debê hem fêrî Weylzî u hem Inglîsî bikirên. Ew siyasetî dû zimaneyîye êsta be berbilawî wexo kirawe u pêroyî lêdekirê, egerçî çilonayetî rasteqîne taradeyek aloz u pêçelpêçe çunkû siyasetî perwerdeyî le her nawçeyek da le layen destelatdarî nawçeyîyewe biriyarî le ser dedrê.Legel eweşda, miro be giştî detuwanê bilê le zor beşekanî Weylz da,çi înglîsêndrabin yan na, miro dekrê hêndêk xwêndinge çi le astî seretayî u çi le piley nawendî da bibînê ke têyanda zimanî Weylzî tenê wekû babetêk be ders dekutrêtewe,u le hêndêkî dîkeyanda be tenîşt zimanî Inglîsiyewe wekû amrazî perwerde bekar dehêndrê u tenanet xwêndingey ewtoş hen ke têyanda Weylzî tenya zimanî perwerde ye u Inglîsî her wek babetêk dexwêndrê.Pêşweçûnêkî çawrakêşî dîke destgay polî sawayan u pêşxwêndingeye ke betewawî Weylzî axêwern belam zor le daykubawkanî Inglîsî zimanîş mindalekanî xoyan denêrne ewê bo ewey ewan wek dû zimane gewre bin. Be ruwalet, wekû, zor le xelkî Irlendî hêndêk lew daykubabe Weylzîyane hest deken be wexo kirdinî zimanî Inglîsî ewan yan dayubapîranyan be şêweyek le şêwan le ast nerîtî kultûrî xoyan wefadar nebûn, u hîwadarin mindalekanyan btuwanin toley ewe bikenewe u barudoxeke rast kenewe.Wêdeçî karubarî xwêndingekan zor be başî helsûrê,u wa denwênin ke le wecî dahatû da le wane ye jimarey ew kesaney be rewanî be zimanî Weylzî qise biken ziyad bika.Le rastî da, ejmarî duwayîn pêwanekan nîşan deden dakişanî jimarey axêweranî zimanî Weylzî îdî êsta pêşî pê gîrawe,u ew derfet u deretaney heyane rûy le ziyad bûne.Legel eweşda dahatûy zimane Sêltîkekan le Birîtaniya hêşta zor nadiyar u narûne.Le salî 1831 jimarey axêweranî Geylêk le Skatlend ke 136000 kes bû le salî 1931 ta 81000 dakişa, her le heman serubend da jimarey axêweranî zimanî Weylzîş le 902000 kesewe dabezî bo 656000 kes.Yekêk lew kêşaney rûberûy axêweranî zimanî Weylzî hat hatinî Inglîsî zimanan bû bo Weylz ke nek her amade nebûn xoyan fêrî zimanî Weylzî ken belkû beweş naqayil bibûn mindalekanyan perwerdey zimanî Weylzî bibînin, boçûnêk ke hîç lêy naweşêtewe pesin bidrê.
Fêrkirdinî zimangelî kemayetî bem şêweye be aşkirayî be qazancî mindalanî destey kemayetiye, nek tenê le fêrbûnî xwêndinewe u nûsînda, belkû le babetekanî dîkeş da.Ewe herweha karlêkerî nasînî nasêne u yekangîrbûnî kultûrî u komelayetî mindalekey be dû da dê u debête hoy la lêkirdinewe u berewpêşçûn u bexodahatinî kulturgelî kemayetîş.Le heman kat da destrageyştinî mindaleke be zimanî zorbeş berbest naka u lêy bêbeş nabê,ke wêdeçê pêwîst bê bo wegerkewtinî berew jûrî komelayetî.Ew axêweraney Geylîk u Weylzî ke zimanî Inglîsî dezanin detuwanin zor helsûrawanetir wekû endamanî komelêkî berîntir bicûlênewe.Diyare eger ewan wîstêkî ewtoyan hebê.
çilonayetî zimangelî kemayetî dîkey Urûpa le biwarî perwerde da ta radeyekî berçaw le yek ciyawaze,ew core zimananey,wekû Almanî,ke le cêgay dîke zimanî zorben îmtiyazêkî aşkira u rûnî kirdeweyan heye be ser zimangelî wek Geylîk u Samî (Laplendî) da ke kereste u babetî fêrkirdin u xwêndin u xwêndineweyan yekcar zor keme.Le layekî dîkeşewe, ewan dekrê le wulatanî der u dirawsê da helkewtêkî siyasî lawaz u hejaraneyan hebê.Zimanî Almanî le Feranse zor kem lay lêdekirêtewe; zimanî Meqdûniyeyî le Yonan çalakane pişt gwê dexirê; u helkewtî kemayetî zor gewrey Mecarstanî le Romanî,Slovakiya u Sirbiya zor dijware.Le layekî dîkewe zimanî Firîsiyayî le Holend ta radeyek piştgîrî lê dekirê u destî beser da dê,herweha le wulatanî Skandînaviyaş hewl dirawe bo pêşxestinî perwerde be zimanî Samî (Laplendî).
Yek lew zimananey lew bareyewe be taybetî zor xirap mamley le gel kirawe zimanî Romanî,wate zimanêkî be reçelek Bakûrî Hîndûstaniye ke xelkî roma (Qereçiyekan)* qisey pêdeken.Ew çilonayetiye be taybetî lew wulatane da we ber çaw dekewê ke têyanda xelkî Roma kemayetî zor gewrene belam deretanêkî zor kemyan, lecêda hîç derfetêkyan niye bo ewey be zimanî xoyan perwerde bibînin,wek le Slovakiya u Mecarstan.Leweş ziyatir,ew raportaney le salî 1999 we le wulatî çêkewe hatûn,ewe nîşan deden lew wulate xelkî Roma be şêwey asayî lew core xwêndingeyaneda cêyan dekrêtewe ke bo kesanî duwakewtû le barî perwerdeyiyewe dandirawin be bê ewey hîç core sirincêk bew rastiye bidrê ke lawazî ewan le xwêndinda le ber eweye ke hîç zimanî çêkî nazanin.Le layekî dîkewe,le Bakûrî Yonan,hêndêk bernamey ber tesik bo xwêndewar kirdinî mindalanî Romanî axêwer pêş xirawe.
Lew cêyey ziman xesletêkî diyarkerî (birwane laperey 44-î em kitêbe) desteyekî êtinîkî ye ke daway serbexoyî deka,be taybetî lew şwêney ke xesletekanî dîke (bo nimûne xesletî tebî’î) girîng nîn (wek nimûney zimanî Weylzî),lewaneye hokare zimaniyekan dewrêkî girîng bigêrin le her bizûtineweyekî ciyawazîxwazî da ke ew girûpe werêy dexa.Ewe beşêkî bo wulamdanewey gîrugirfte kirdeweyiyekane,wekû perwerde, belam be şêwey serekî akamêkî ew rastiyeye ke ziman,her wek ta êsta lem kitêbeda dîtûmane (laperey 12),wekû remzêkî girîngî huşyarî desteyî u hawpêwendî heldesûrê.Ewey ew rastiye deselmênê lew dewre da xoy derdexa ke deste zimaniyekan le berew pêşbirdinî netewegelî nwêy serbexo le Urûpa gêrawyane le duway helweşanî împiratoriye firezimaniyekanî kontir da.Be dem geşanewe u bûjanewey wuşiyarî neteweyî,zimanî wekû Fenlandî u çendîn zimanî dîke, edebîyatêkyan pêşxst,rêbazî standard bûnyan girte pêş,u wek zimananî neteweyî lew nawçaney ke ta radeyekî zor takzimanî bûn,seryan helhêna, ewe katey ke serbexoyîyan we dest hêna.
Boye serhelhênanî xêray dewlet – netewey serbexoy Urûpayî le mawey sed sal u kisûrî rabirdû da,hawterîb buwe le gel bexodahatinî xêray jimarey zimangelî serbexo,neteweyî u resmî.Le mawey Sedey Nozdehemda jimarey zimanan le [Urûpa] le şazde zimanewe geyşte sî ziman,u lewe ta ewdemî ew jimareye le 50-î têperanduwe.Be cêye lêre da hêndêk wêney qonaxekanî ew pêşweçûne bikêşînewe,be taybetî leber ewey arasteke be tewawî her berew layek nebuwe.Bo nimûne, le mawey Sedekanî Nêwerast da,hêndêk le zimanekan – wekû Pirovênşal u Almanî textayiyan ( birwane xwarewetir) u ‘Erebî – îtir dewrî zimananî resmîy standardyan nema (ewey duwayiyan tenê le Urûpa),le katêkda ewanîtir – Inglîsî u Norwêjî – bûne yek, tenê duwatir wek zimanî serbexo seryan heldawe.Ta salî 1800 kan ew zimananey xuwarewe wekû zimangelî neteweyî le Urûpa heldesûran ( cige le Rûsiye nebê): Islendî,Swêdî,Danmarkî,Almanî,
edey Bîstemda Geylîkî Irlendî,Geylîkî Skatlendî,Birêton,Katalanî,
Kêşekanî barudoxî firezimanêtî bo takekes dekrê yan be rêgey serbexoyî siyasî,yan şêwe- serbexoyî,yan,kemtir tundajoyane,be rêgey bername u siyasetî becê u durustî perwerdeyiyewe derdest yan kem bikrênewe.Başe,kêşegelî firezimanêtî bo hukûmete neteweiyekan çin? Mixabin zor le hukûmetekan ew rastiye be kêşeyekî gewre dadenên ke ziman detuwanê wekû çeqî narezayetî ew kemayetîyane helsûrê ke destelat,serbexoyî,yan peywest bûn u legel kewtinî dewletêkî dirawsêyan dewê.Lew cêgayaney hukûmetekan ewe be hereşe yan newîstû u dilnexwaz dananên, lewane ye legel kemayetiye zimaniyekan be başî bicûlênewe (yan be sadeyî her xoyan tênegeyênin).Bo nimûne, hukûmetî modêrnî Birîtaniya, zor be cîdî helneker niye, egerçî bedaxewe lewaneye çi gwê nedate axêweranî zimanî Geylîk.Hukûmetekanî Skandînaviya,her awa,aşkiraye ewan çi şitêkî newîstû u dilnexwaz le zimanî Samî da nabînin u tirsyan lêy niye.Hukûmetî komarî Irlendîş,çalakane piştîwanî le zimanî kemayetî deka (ştêk le naw 1 ta 3 le sedî danîştûwanî ewê zimanî xocêyîyan Irlendî ye u qisey pêdeken),u hukûmet xwêndinî ew zimaney le xwêndingekanda kirdûwete babetêkî tobzî.Helbet,eweş,leber ewey ke Irlendî le pêşû da zimanî gişt Irlendîyekan buwe u bem çeşne remzî kultûr u nasêney neteweyî ye ta ewey ke nîşaney hîç core narezayetiyek bê.
Le layekî dîkewe, lew nimûnaneyda ke hukûmetekan bedaxewe kemayetiye zimaniyekan be tuwanayekî be ‘têkder’ dadenên,dekrê zor ciyawaz u gewcane bicûlênewe u le rasteqîney komelgelî kemayetî ziman tênegen ke le cêyî dî nasrawin u başyan mamle legel kirawe,bo nimûne le perwerde da,u eweş derfetî ewey xulqanduwe ke kemtir narazî bin.Tirsî ew core hukûmetane ke rîşey le boçûnî nalîbêral u nêwendxwaziyan aw dexwatewe,zor car dekrê awa pasaw bidrê: wefadarî u pêbendî zimanî dekrê çekêkî behêz bê,u zor car bo wedest xistinî berjewendî siyasî bekarhêndirawe.Le zor nimûnan da zimanêkî kemayetî serkutkiraw yan la lênekirawe detuwanê zimanî dewletêkî dirawsêy dijberîş bê – eme lemer Meqdûniyeyî le Yonan,Silovêniyayî le Italiya,u Almanî le Feranse u Italiya werast degerê -u tirs lewe daye pêbendî zimanî lewaneye behêztir bê le bestiranewey neteweyî (dewletî).Le nimûnegelî dîkeda zimangelî lalênekirawey kemayetî lewaneye be sadeyî wekû amrazêk bo wurûjandinî narezayetî bekar bihêndrên, çunkû deste kemayetiyekan hoyekî zêdebûyan bedestewe ye bo ewey le çarenûsî xoyan narazî bin u pêy qayil nebin.
Yek lew zimananey ke mêjûyekî demkutkirdinî le songey ewto we heye zimanî Katalanî ye.Katalanî zimanêkî Romî ye u teqrîben her ewendey ke le Feranseyî nizîke her awaş le êspaniyayî.Ew zimane le êspanya nizîkey hewt mîlyon kes qisey pêdeken- le Katakoniya, valênsiya u durgekanî Balearic – her weha nizîkey 250000 kesîş le Roussillon le Feranse qisey pêdeken,u desteyekî zor piçûkîş le Sardîniya (le Italiya).Ew zimane yekêk le dû zimanî resmiye le Andora ( ewî dîyan Feranseyî ye). Ta berayiyekanî Sedey Hejdehem ew zimane le Kataloniya zimanî resmî, îdarî nûsîn bû ta ew nawçeye weser Castile (êspaniya) xira.Le akamda,le salî 1768,be pêy fermanî hukûmet zimanî êspaniyayî le xwêndingekanî pêşûy Katalanî da sepêndra,u duwatir le salî 1856 qanûnêk pesnid kira ke raygeyand gişt sened u belgey siyasî u peymannamey qanûnî debê be zimanî êspaniyayî binûsrên.Lîbêralîze kirdinî ew siyasete le jêr hukûmî komarî da le nêwan salanî 1931 ta 1939 berêwe çû.Mindalanî Katalanî ziman be zimanî Katalanî perwerde dekran,le heman katda derfetî eweş rexsêndira mindalanîêspaniyayî axêwer le nawçey Katalan da perwerdey xoyan be zimanî êspaniyayî dest pêbiken,u le temenî desalî da her kam le destekan destyan kird be fêrbûnî zimanekey dîkeş.Legel eweşda,le jêr hukmî dîktatorî Franko da carêkî dîke zimanî Katalanî le xwêndingeyan be tewawî qedexe kira u kursî ziman u edebîatî Katalanî le zankoy Barsélona helweşawe.Deqî kitêbî Katalanî şwènbizir kiran, u mindalanî Katalan carêkî dîke debû perwerde u xwêndinî xoyan beêspaniyayî dest pêbiken u tewawî ken.Piştîwananî zimanî Katalanî îdî’a deken hukûmetî Franko le binaxewe xesletêkî ‘ nasîonalîstî Kastîliyanî’ hebû,u be aşkirayî bekarhênanî Katalanî be meylî ciyawazîxuwazî dadena u lêy peşêw u nîgeran bû. Ziman remzêkî nasêney desteyî ye, u herkes hewil bida bo sazkirdinî dewlet – neteweyekî yekgirtû, be taybetî le çeşnî yekparçeyî Franko; her core nîşane u meylêkî nasêneyekî ciyawaz be dilnexwaz u newîstû yan be metirsî dadenê. Jêrdeste kirdinî zimanî (yan yekxstinewey zimanî, be pêy ewey ke miro çonî lê birwanê) boye sitratêjiyekî girînge le cêbecêkirdinî jêrdestekirdinî siyasî (yan yekxstinewey siyasî ) da.
Le salekanî kotayî rêjîmî Franko da barudoxî zimanî Katalanî ta radeyek guşarî le ser kem buwewe.Kitêbêkî zor be Katalanî derkewtin u dû rojnamey mîzahî mindalan u kowarêk bew zimane destyan be bilaw kirdinewe kird.Legel eweşda,hêşta hîç rojnameyek nebû u katî bilawkirdinewey radyo u u têlêvîzîonî heta bilêy kem bû. Le hemuwan girîngtir ewe bû le xwêndingeyanda,Katalanî hêşta qedexe bû.Eweş manay awa bû mindalanî Katalan ke bo yekem car deçûne xwêndinge, neyan detuwanî lewe têbigen mamostake delê çî – be lanî kemewe le çendîn hewtûy yekem da – u ewan be bê ewey bituwanin zimanî xoyan bixwêninewe yan binûsn gewre debûn megîn ewey daykubawkan zehmetyan dabaye ber xoyan u le malê fêryan kirdiban.Kêşey zimanî ta radeyek bew birgeyey xuwarewe be zimanî Katalanî u wergêrawe êspanyayiyekey aşkira debê.
Katalanî:
Maigret escolta distret, tot pensant qwe la meitat de Paris està de vacances i que la resta, en aquesta hora, bew begudes freques a les tauletes de les terrasses. Quina comtessa? Ah si! L’home trist s’explica.Una senyora que ha tingut més d’un revés de fortura i que ha obert ub salo de bridge al carrer Pyramides.Una dona ben bonica.Es nota que el pobre home n’stà enamorat.- Avui, a les quatre,he agafat un bitllet de mil de la caixa dels amos.
êspaniyayî:
Maigret escucha distraidemente, pensando que medo Paris està de vacaciones y que el resto a estas horas estarà tomando refrescos en las mesitas de las terrazas.Que condesa? Ah, si! El hombre triste s’explica.Una senora que ha surfido màs de un contratempo y que abiro un salon de bridge en la calle Piràmides.Una mujer muy guapa.Se conoce que el pobre hombre està enamorado- Hoy, a las cuatro,he cogido un billete de mil de la caja de los duenos.
kurdî nêwerast:
maygirêt her nîwe gwê degirê, pêy waye nîwey Parîs le pişû daye, u ewanî dî, lem se’ate da, le derewe le piyadero bedewrî mêzanewe [danîştûn ] u xuwardinewey sard dexonewe. Kame kontês? eha erê ! piyawe xembareke delê. Ew yayey ke ziyatir le carêk nehametî tûş hat u le şeqamî Pyramides yaneyekî birîcî kirduwetewe. Jinêkî ta bilêy cuwane. Wa wêdeçê ew piyawe xefetbare dilî pêwey bê." emro, le se’at çuwar
emin eskînasêkî hezar firankîm le serkarekan wergirt’ bo’
Legel eweşda, leweta dêmokirat bûnî êspaniya le salanî 1970kanewe, barudoxeke heta bilêy gorawe.Helkewt u çilonayetî zimanî Katalanî yekcar baş buwe u zor lew kêşaney le serewe basyan lêwe kira ta radeyekî zor nemawin u şwênbizir bûn.Katalanî gerawetewe biwarî mîdiya u perwerde,ew biwaraney ke lêy qedexe kirabû.
Her ew core engêze u hokare palpêweneraney sebaret be cûlanewey hukûmetî pêşûy êspaniya le mer zimanî Katalanî basman kird,be aşkirayî le nimûney hukûmetî Birîtaniyaş da debîndira ke be duway serheldanî 1745da zimanî Geylîkî Skatlendî qedexe kird.Her ew core hokarane handerî ew hukûmetaney Yonan bûn bo Hêlênandinî (be Yonanî kirdinî) Bakorî Yonan be qedexe kirdinî bekarhênanî Meqdûniyeyî le nawçekeda.
Ew çalakiyaney ke hukûmetekan sebaret be ziman deyken dekrê wek hewildan bo plandariştinî zimanî nêwzed bikrê.Le nimûnegelî yekcar zor da çalakî ew çeşne, be pêçewaney ew şitaney lemew pêş basman kirdin, dekrê hem be pêwîst u hem be şiyawî rêz u sitayiş bizandrên- bo nimûne ew wulataney le gel kêşey destbjêr kirdinî zimanêkî neteweyî yan zimangelî neteweyî u,le akamda, berewpêşbirdin u standard kirdinî ew/ ewan rûberû bûn. Ew core pilandariştiney zimaniye, ke biryar deda kame ziman kame dewr bigêrê,be pilandariştinî status (pile) nasrawe. ême ta êsta basî hêndêk lew kêşe u girftaneman kird ke le firezimanêtî le Urûpa dekewnewe.Le zor nawçey dinya da kêşe u gîrugirftekan ta radeyekî berçaw aloztirin.Bo nimûne, şêwe Sehray Efrîqa,herêmêkî zor firezimane ke têyda kêşegelî zimanî zor xiraptir bûn çunkû hêze kolonyalekan sinûre neteweyîyekanyan be bê le berçaw girtinî bilaw bûnewey cugrafiyayî deste êtinîkî yan zimaniyekan diyarî kirduwe.
Legel eweşda, kêşey pêwendî u têkelawî le nawçey ewto da be pêwîstî ewendeş cîdî nîn ke miro lewaneye bîrî lêbikatewe.Le nimûney Kampala da, ke basman lêwe kird (laperey 106),ême bînîman xelik le wuzeyan daye zor be hasanî pêwendî be yekdiyewe biken,sereray ew rastiyey ewan zimanekanî yekdî nazanin,çunke ewan aşnayiyan le gel zimanekanî dîş wek Luganda, Swahîlî u Inglîsîş heye: Her kam lew sê zimanane detuwanin wekû zimanî hawbeş Lingua Francaş dewir bigêrn. Lingua Franca ( zimanî hawbeş) zimanêke wekû amrazêkî hawbeşî pêwendî u têkelawî le nêwan ew xelkane da bekardehêndirê ke hîç zimanêkî hawbeşî xocêyîyan niye. Hêndêk lew zimananey bew şêweye le Efrîqa bekardehêndrên, wek Inglîsî u Feranseyî, zimanî xocêyî (bûmî) herêmekey berbas nîn u zor car xelik be rêgey perwerdey resmiyewe fêryan debin.Egerçî, zor le Lingua Francakanî Efrîqa, xocêyîn, u zoryan leber zalbûn u bandestî axêweranyan,awa bekar dehêndirên, wek zimanî Luganda,yan leber ewey ke ewane zimanî bazirgananî helkewtû u berimênin le herêm da, wek Swahîlî.Le Efrîqay Rojawa yek le Lingua Franca here girîngekan ke hêşta be şêwey serekî le biwarî bazirganî u sat u sewda da bekar dehêndrê zimanî Hausa ye.Hausa zimanêkî Efr u- Asiyayiye ke le binawanda le herêmî Deryaçey çad le Bakûrî Nêwendî Efrîqa qisey pêdekirê,Belam ewende be berbilawî xelik fêrî bûn ke le biwarî bazirganî u mebestgelî dîke da be mîlyonan axêwer bekarî dehênin le şwêngelî wekû Gana, Nîcêriye u Dahomey.Zorêk le zimananî dîke her bew rêgeye da wekû Lingua Franca bilaw bûnetewe,tenê duwatir le swêngey abûrî yan siyaset dîsan le kurtêyan dawe.Bo nimûne, zimanî Yonanî, le dinyaî kewnara da,le seretawe, le ber destbeserdagirtine ‘eskeriyekanî Eskender, bû be Lingua Franka,u serdemayek le Tirkiyewe ta Purtugal be panewe bekar dehêndra.Duwatir le dinyaî Rojawa zimanî Latînî wek Lingua Franca dekar kira,be şêwey serekî le akamî peresendin u gewrebûnewey împiratorî Rom,u paşan her wa mayewe, sereray ew rastiyey ke bo zor sedan,hîç axêwerî xocêyî nebû. ‘ Lingua Franca’y eslî, ke ew zaraweyey lêkewtuwetewe ( ke manay ‘ zimanî Feranseyî ‘ ye),şêweyek bû le zimanî Provênşal ke wekû Lingua Franca le layen xaçperistanî firezimanewe de kar dekra. Katék hukûmetan kêşekeyan dekewête ber dem,wek ewey ke bo zorêk le netewegelî ‘nwê’ destbjêr kirdinî zimanêk yan zimangelî neteweyî dête gorê, aşkiraye Lingua Francay lew çeşne zor be kelke.Destbjêr kirdinî zimanêk ke be nexden xelkêkî zor têydegen qazancêkî zor rûnî lê dekewêtewe.Egerçî,le hêndêk nimûnanda lewaneye alozî u dijwarî bête gorê,le ber hebûnî Lingua Francay riqeber yan bedîl.Le Hîndûstan, zimanî Hîndî le zorbey beşe Bakûriyekanî wulat da wekû Lingua Franca bekar dehêndrê.Ew zimane ew îmtiyazey heye ke zimanêkî xocêyiye,ta ewey wek Inglîsî le binawanewe zimanêkî kolonyalî bê,belam ew xewş u nalebarîyeşî heye ke le berjewendî axêwere xocêyîyekan daye u be zererî ewane deşkêtewe ke debê wekû zimanî duwem fêrî bin.Le layekî dîkewe,Inglîsî,wekû Lingua Franca le sertaserî Hîndûstanda dekardekirdrê, belam tenê le layen axêweranî xwêndewar u perwerde dîtû ra.Axêwerêkî xwêndewarî Bêngalî renge le gel axêwerêkî xwêndewarî Tamîl be zimanî Inglîsî têkelawî u pêwendî damezrênê,eger hîçyan zimanî yekemî ewîdiyan nezanê,ke wênaçê bîzanê.
Kêşeyekî dî hawşêwey Ligua Francay riqeber le Malayziya da heye.Fêdrasîonî Malayziya le salî 1963 damezra be heşîmetêkî tenê 10 mîlîon kesiyewe,belam be barudoxêkî zimaniyewe ke yekcar zor pêçelpêç u aloz bû.Le Malayziya da boxoy zimanî Malayî renge zimanî xocêyî 30 le sedî danîştûwan bê,egerçî çendîn şêwey ciyawazî heye,lewane Malayî standardî nuxbey xwêndewarî şarnşîn; Malayî qise pêkirdin,ke zor şêwezarî lehceyî heye; u ‘ Malayî bazar’, ke be berbilawî le biwarî bazrganîda wekû Lingua Franca dekar dekirdirê. 30 le sedî dîkey danîştûwanî Malayziya be yekêk le duwazde zimangele ciyawazekanî çînî dedwên,ke çuwarî here berbilawyan ke lewê bekar dehêndirên, birîtîn le Cantonese, Hokkien,Hakka uTiechiu. (le her kam le komele çîniyekanî şarnşîn da be asayî yek lew zimanane wekû Lingua Franca dekar dekirdrê.),Nizîkey 10 le sedî danêştûwanîş be zimananî corbecorî Hîndûstanî qise deken,be şêwey serekî Tamîl,belam be zimanekanî dîkey Dravidiyayîş wekû Telugo u Malayalam,u zimanî HîndûUrûpayî Puncabî; serbaqî emane,zor le komele Uruasiyayekan be şêweyek le Purtugalî dedwên,u Inglîsîş bo zorêk le kesanî xwêndewar u perwerdedîtû wek Lingua Franca karî pêdekirê.Zimanî Tayî u çendîn zimanî ‘ bûmî’ dîkeş bekar dehêndirên.Wêney komelnasî zimanî lewê be bekarhênanî ew zimananey ke le xwêndingeyan da wekû amrazî xwêndin u perwerde bekar dehêndirên ewendey dîkeş aloz u pêçelpêçî lê dê.Malayî,Tamîl u Inglîsî giştyan bew şêweye dekar dekirdirên,her weha çînî Mandarînîş,ke yek le şêwezare serekiyekanî zimanî çînî niye wekû zimanêkî xocêyî lew wulateda qisey pêdekirê,her weha ‘Erebîş bekar dehêndirê.
Le cêgay dîke, lew şwênaney wulat ke le rabirdû da Bakûrî Borneo y pêk hênawe,be zor zimanan qise dekirê ke xizmayetiyan le gel Malayî heye,her weha hêndêk zimanî ke le hêndêk le zimanekanî Fîlîpîns nizîkn,u her weha çînî.Ca boye le Malayziya be aşkirayî ew gîrugirfte le gorê daye ke kameyeyek le zimanekan destbjêr bikirê bo ewey wekû zimanêkî neteweyî karî pêbikrê.Malayî ew zimaneye ke lehemû zimanekan ziyatir xelik wek Lingua Franca lêy têdegen,u Malayiyekan lebarî siyasiyewe be ser wulatda zal u bandestin u hewil dan bo ewey zimanî Malayî bikrê be tenya zimanî resmî lewaneye bibête hoy dilêşe u bêzarî çîniyekan u Hîndûstaniyekan.Her weha ewe debête hoy kembûnî kereste u kitêbî xwêndinîş, çunkû êsta zoryan be zimanî Inglîsîn,u akamêkî dîkeşî lêdekewêtewe ewîş ta radeyek le destçûn u helpisanî pêwendî u têkelawîye nêwneteweyiyekane.Le layekî dîkewe,be hîç cor nakrê ew îdî’aye bikrê ke Inglîsî zimanêkî neteweyî ye,belam amrazî here gelwîstî perwerdeye,eweş ziyatir leber hoy abûrî.Serkewtin le kar u pîşe da le Malayziya wêdeçê pîdawîstî be zanîn u tuwanayî le zimanî Inglîsîda hebê, le katêk da le biwarî xizmetî giştî da pêdawîstî be zimanî Malayî heye,u le bazrganî u sat u sewda da be zimanîçênî.Ew gîrugirft u kêşeye berastî hêşta çareser nekrawe, belam le katêkda nasêney desteyî dewrêkî girîng degêrê le parastinî pêbendî u wefadarî zimanîda berew zimangelî wek Tamîl, wa wêdeçê ew komele le zimanan bere bere girîngayetî xoyan le ast zimanî Malayî ( ewîş le songey wefadarî neteweyî) u zimanî Inglîsî ( le ber hoy abûrî nêwneteweyî) le dest biden le zor biwar u helumercî resmîda.Arastey siyasetî hukûmetî wêdeçê berew rahêzandinî hem Malayî u hem Inglîsî bçê.
Carubar çareseriyekî dîkeş bo cêbecêkirdinî kêşe u gîrugirftî firezimanêtî pêş xirawe – ewîş eweye zimanêkî deskird wekû êspêranto debê wekû Lingua Franca wexo bikrê. Le halî hazir da wênaçê hîç dewlet – neteweyek amade bê êspêranto wekû zimanî resmî xoy wexo bika ewîş leber kêşey kirdeyî u piratîkî,u her weha,leber ewey ke zimanêkî bêlayene,be hîç şêweyek natuwanê neteweyî bê,legel eweşda, layengir u piştîwananî êspêranto zoryan pê xoşe bibînin ew zimane le astî cîhanî da wekû Lingua Francayek bekarbihêndirê bo ewey kêşe u girftî firezimanêtî nêwneteweyî çareser bikirê.Le komelekanî firezimanêtî,fire neteweyî da,wekû Yekêtî Urûpa, zorcar gêre u kêşe dekrê katêk serhelbida ke kam ziman yan zimangel debê be resmî bekar bihêndirên.Layengiranî êspêranto delên,eger êspêranto bikrê be zimanî resmî Yekêtî Urûpa,îdî ew core gêre u kêşane nayene gorê.Be pêçewaney Inglîsî yan Feranseyî, êspêranto zimanî xocêyî u bûmî hîç kes niye,ca boye nakrê be berjewendî hîç layekda bişkêtewe,her wek çon Inglîsî le Hîndûstan le zor baranewe helbijardinêkî rewatire le zimanî Hîndî wekû Lingua Franca.
Ew pasawhênaweye renge lemer rêkxirawe gewretirekanî nêweneteweyî wek Korî Netewe Yekgirtuwekan rast derneçê. Ewîş leber ewey ke,êspêranto,egerçî fêrbûnî le zimane xoriskiyekan hasantire,belam be aşkirayî zimanêkî corî – Urûpayî ye, u boye be qazancî axêweranî xocêyî ew zimanane dekişêtewe ke le binawanewe î ew nawçeyen. Herçunêk bê,hêşta hîç nîşaneyekî rasteqîney ewto dernekewtuwe ke êspêranto,yan zimanêkî dîkey hawçeşnî le şanoy resmî nêwneteweyî da cêgey xoyan bikenewe.
Zorcar dewrî hukûmetêkî neteweyî pêş be destbjêr kirdinî zimanêkî neteweyî nagirê. Her ke helbjêrdra, zimaneke renge pêwîst bê dabimezrê, pêşbixirê u standard bikirê. Bo nimûne, hukûmet lewaneye bituwanê dewrêk bigêrê le berew pêşbirdinî rênûsêkî lebar u şiyaw,yan biriyar bida ke lehceyekî taybetî zimaneke yan zincîreyek le şêwegelî ke rêkkewtinyan le ser kirawe destbjêr bikirên. Lewane ye biyewê yarmetîş bika be berew pêşbirdinî wuşe u biryar bida kame le şêwegelî rêzimanî u dengsazî debê le zimanî standard da nwênerayetî bikirên.Ew core pilandariştiney zimanî ke cext dekatewe le ser xeslete zimaniyekanî şêwezarekan ke dexrêne ber pilandanan pêy degutrê corpus planing wate le nêw telefuze corbecorekanî wuşeyek le zimanda kameyan helbjêrdirî u pêş bixirê, kame şêwey binaxey ristesazî u wûşe ronan reçaw bikrê u rêgeyan pêbidrê; kameyek le wuşe hawatakanî herêmekan destbjêr bikirên u çi rêbazêk weber bigîrê bo perepêdanî wuşe, eger ewe be pêwîst bizandirê.
Helbet, zimanî Inglîsî,şêwezarêkî standardî le mawey be sedan salda pêş xist,be rêje be rêgey ‘ xoriskî ‘ u le ser binemay sazan,eweş le ber hokarî ciyawazî komelayetî. Legel eweşda, bo zorêk le wulate tazetirekan,pêş xistinî zimanêkî standard debû zor be xêratir pêş bixrê,boye desttêwerdanî hukûmet lew biware da pêwîst buwe.Pasaw dehênrêtewe u degutirê, standard kirdin,bo hasankirdinî pêwendî u têkelawî,bo rexsandinî rênûsêkî le ser rêkkewtû ,u bo rêxoşkirdinî amade kirdinî kitêb u kerestey xwêndin pêwîste.(helbet, diyare ewe pirsiyarêkî wulam nedraweye daxuda bo cêbecêkirdinî her kam lew babetane zimanî standard çende u lecêda pêwîste yan na. miro dekrê be şêweyekî tewaw me’qûlane pasaw bihênêtewe hêndêk car standard kirdin hîç nageyênê,wek zor car le nêw komelgelî Inglîsî axêwer da waye,mindalan se’atêkî zor bextî fêr bûnî rênûsêkî be tewawî yekgirtû deken,u her core heleyek le rênûs da debête babetî serkone yan galte pêkirdin,u ladan le standard wekû belgeyekî bê emla u ewlay nezanî lêk dedrêtewe.)
Yek le nimûne here çawrakêşekanî çalakî hukûmet le biwarî pilandarştinî zimanî u standard kirdinî ziman le Norwêjî modêrn da berêwe çuwe.êsta le Norwêj dû zimanî resmî standardî Norwêjî heye.Be ruwalet ewe şitêkî seyre bo karubarî wulatêkî ke her çuwar mîlyon u kusûr danîştûy heye.Dû standardekan Ny Norsk (‘ Norwêjî nwê’) u Bokmål (‘ Norwêjî kitêb’) n – hîç kamiyan be taybetî nêwî becê nîn – u her dûkyan piley yeksanî resmîyan heye (be gutinêkî dî pêwendî ew duwane pêwendiyekî dûzarêtî (diglossic) niye bew corey le bendî 5-î em kitêbe basî lêwe kira.) Bokmål zimanî çapemenî neteweyî (sertaserî) (egerçî hêndêk le rojnamekan be Nynorsk îş wutar bilaw dekenewe) zorbey kitêban,be taybetî kitêbî wergêrdiraw,u zimanî zorbey mindale medreseyiyan,u amrazêkî perwerdeye. Nynorsk le hêndêk çapemenî nawçeyî,betaybetî le Rojaway wulatda bekar dehêndrê; zimanî xwêndinî nizîkey 20 lesedî mindalane; u le honrawe u edebîat da zor bekar dehêndirê,be taybetî lew karaney da ke piştêneyekî ladêyîyaneyan heye.Hemû belge resmiyekan be her dû standardekanin,mindalan debê herdûkyan çi be xwêndinewe u çi be nûsîn fêr bin; u her dûkyan be berbilawî le radyo u têlêvîzyon da bekar dehêndirên.Le her nawçeyek da encumenekanî nawçeyî biryar deden kameyek le şêwezarekan le agadariye giştiyekanda bekar bihêndirê,u bekarhênanî her kam le standardekan le her kam le xwêndinge nawçeiyekanîşda be rêgey pêvajoyekî dêmokiratîk da biryarî le ser dedrê.
Le barî zimaniyewe ew dû şêwezare zor le yektirî nizîkn,u her dûk la dûlayene be tewawî le yektirî têdegen. Ew dûberêtî (dichotomy) ye,leweş ziyatir,le zimananî standardî nûsîn da piyade dekrê ta zimanî qise pêkirdin.Zorbey xelik be lehcekanî derewey şaran u gondane yan be lehcekanî nastandardî şarstanyane qise deken, egerçî lehcekanî Rojawayî zor ziyatir u le nizîktirewe we Nynorsk deçin,u hêndêk le lehcekanî Rojhelatî zor ziyatir wek Bokmål wan.Renge le ruwangey komelnasî zimaniyewe xalî here çawrakêş ciyawazî le nêw zimanekan da bê ta ciyawazî denêw xoy her kam le wanda. Hem le Bokmål u hem le nî Nynorsk da çeşne (variant) hen (telefuzkirdinî cêgorkê pêkiraw u binaxey rêzimanî) ke be xoparêz u radîkal (conservative u radical) benêwbangin.Le şêwezarî Bokmål da, rojname rastajoyekan şêwekanî xoparêz bekardehênin,u le rojname çepajoyekan da şêwey radîkal.Zor carîş miro detuwanê be rêgey ewey ra ke axêweranî perwerdedîtû u xwêndewar kame şêwe bekar dehênin bizanê ser be çi siyasetêkin.Ew çûn debaliyekewey ziman u siyaset,ta radeyekî naasayî be şêweyekî aşkira,bew manayeye Norwêjiyekî zor kem hen ke sebaret be barudoxî zimanî le wulatekeyan da objêktîv bin,u ewey ke ‘meseley ziman’ zor car miştumirêkî zor germî le ser dekirê.Daxî u germugurî pasawhênawe u lêduwan lew bareyewe dekrê bew rastiye ra dawerî le ser bikirê ke le salî 1955 bêjerêkî pêşbînî barudoxî keşwhewa ke be ‘ zebelahî befrî’ nêwbangî derkird le radyoy Norwêj le ser kar ladira çunkû ew amade nebû bilê snø (befir)
( şêweyekî radîkalî Bokmål), le ciyat sne ( şêweyekî xoparêz).
Barudoxî zimanî Norwêjî be rûnî naasayî ye,u,zorêk le Norwêjiyekan delên, barudoxêkî aloze,çunkû ewe be giran radewestê le wulatêkda ke danîştûwanî ewende kemin kitêbî xwêndin u sened u belgey resmî be her dûk zimanekan le çap bidrên,u katêkî zor le xwêndingekan degrê naçar bin be her dûk zimanekan ders gutinewe rêk bixen.Be boçûnî min ew barudoxe le zor ruwewe yekcar zorîş başe, çunkû ewe manay waye jimareyekî zor ziyatir le xelik boyan heye bixwêninewe,u eger pêyan xoş bê be zimanî standard binûsn, qisey pêbiken u boçûnî xoyan derbirin,ke ewe neba awa nedebû,le ber ewey zimanî standard zor le şêwezarî xocêyî xoyan nizîke (le Norwêj corawcorî lehceyî yekcar zor le ber çawe).
Ewe sirincrakêşe berewpêşcûnî em barudoxe şwêngêrî bikirê,çunkû legel eweşda le Urûpa barudoxêkî taqaneye,herçonêk bê nîşaneyeke le şêwazêk le çalakî pilandariştinî ziman ke hukûmetan detuwanin beşdarî têda biken.Norwêj le Sedey Pazdehemewe ta salî 1814 le jêr fermanrewayî Danmark dabû.Lew maweyeda tenya zimanî resmî zimanî Danmarkî bû,akamî eweş ewe bû lehcegelî Norwêjî le gel standradî Danmarkî deguncêndiran.Eweş,helbet,tenê leber ewe heldesûra çunkû Danmarkî u Norwêjî zor weyek deçin.Ew demey le salî 1814 Norwêj serbexoyî le Danmark estand,çi zimanêkî taybetî standardî Norwêjî le gorêda nebû.Jimareyekî kem le xewareyan de rastîda be Danmarkî qiseyan dekird,ke ewe zimanî tiyatirîş bû, le katêkda zimanî resmî karbedestanî xocêyî hukûmetîş le rastîda Danmarkiyek bû be telefuzî Norwêjiyewe.Le xwêndingeyanîş da xwêndinewe bew core fêrî şagirdan dekira.şêwey axaftinî rojane u naresmî axêweranî ser be çînî serewey komel têkelawêk bû le ewe u şêwezare nawçeiyekan: le rastîda core kartêkerîyekî yekparçey Danmarkî be ser zimanî Norwêjî da hebû.Axêweranî çînekanî xuwarewetir bew lehce Nor-wêjiyane qiseyan dekird ke ta radeyek kartêkerî Danmarkî pêwe diyar bû,u werzêran u kiştukêl karan be lehcegelî ladêyîyaney Norwêjî deduwan.
Be peregirtinî hest u dawxuwaz le wulat da bo damezrandinî zimanêkî neteweyî Norwêjî,dû wulamî tewaw ciyawaz le yektirî bo cêbecê kirdinî ew meseleye hatne gorê.Sitratêjîyek ewe bû kem kem Danmarkî alugorî têda bikrê u berew arastey zimanî xelkî şarnşîney ser be çînî serewe bibrdrê ke be Norwêjîyek qiseyan dekird ke le jêr tawî Danmarkî dabû.Ew zimanî Norwêjîy Danmarkîye,be Riksmål (‘zimanî dewlet ‘ ) nêwbangî derkird u, duwaye bû be Bokmål. Wulamekey dîke le layen Ivar Aasen dirayewe,ke mamostayekî medrese bû u lêkolîneweyekî hemûlayeney sebaret be lehce Norwêjîyekan kirdibû.Ew layengirî boçûnêkî zor şorşgêraney zimanî bû,u zimanêkî lemer xoy darişt le ser binemay ew lêkolînewaney lemer lehce Norwêjîyekan kirdibûy. Zimaneke le ser binemay ew lehce ladêyîane helnira bû, be şêwey serekî ewaney rojaway wulat, ke Aasen pêy wabû lanî herî kem be Danmarkî ‘jarawî kirawn’,u eweş nêwî lêndira Landsmål (‘zimanî wulat ‘),ke duwatir bû be Nynorsk.Le salî 1885 da bo wulamdanewey hest u sozî nasyonalîstî Landsmål hawşanî zimanî Danmarkî (yan Riksmål) wekû zimanî resmî rageyandira.Belam hukûmet neydetuwanî zimanî Norwêjîy Danmarkî helweşênêtewe çunkû ewe hêşta zimanî nuxbey şarnişînî be destelat bû.Le rastîda,le salî 1887 helkewtî Norwêjîy Danmarkî behêztir bû.Katêk mamostayan raspêrdiran be telefuzî Danmarkî xwêndinewe fêrî mindalan neken belkû be standardî zarekî, wate Norwêjîy Danmarkî Riksmål bilênewe. Ew dû kirdeweye yekem têwegilanî hukûmet bû le pilandariştinî zimanîda.
Emro rîşey şêwekanî xoparêz u radîkal le her dû zimane resmiyekeda le wîstî hukûmete yek be duway yekekanewe aw dexwatewe bo damezrandinî zimanêkî neteweyî le ciyat duwan be bê ewey ke hîç kam lewan helweşênêtewe.Ca ew wîste ziyatir berew ew çuwe ke her dûkiyan bere bere berew nizîktirkirdinewe le yekdî rêformyan têda bikrê,bo nimûne,le lehce Norwêjîyekanda,lewane ew lehcaneş ke çînî kirêkarî şarnişîn qiseyan pêdeken,naw sê cînsî heye (nêr,mê,u bêlayen),le katêkda le Norwêjîy Danmarkî,u be duway ew le Riksmål da wekû Danmarkî naw dû cînsî heye (giştî u bêlayen).Riksmål nîşaney nasînewey wekû yekî hebû (ke le zimanî Norwêjî da be duway naw da dê) bo wuşey nêr u mê: mann ‘ piyau’, ko ‘ ga’; wate debête ‘mannen’ piyaweke’ , koen ‘ gayeke’, belam Landsmål şêwey ciyawazî hebû: kui wate ‘ gayeke’.Le salî 1917 da hukûmet rêformêkî resmî kird,yekêk le akamekanî ew rêforme ewe bû ke lew bareyewe (u leser şitî dîş) pêkhatinêk le nêwan her dû zimanekanda bikrê. Le Landsmål da nîşaney nasînewey mêy le -i we debû bigordirê be -a bo ewey le gel lehce Rojhelatîiyekan biguncê,le heman katda şêwey mêy -a bo hêndêk wuşan kira tobzî,be taybetî ew core wuşaney ke pêwendîan be ladêyanewe hebû, wekû ga,u be şêwey helbijarde bo wuşey dîş.Ewe manay wabû ke ‘gayeke’ îtir êsta le her dûk zimananda bû be kua . lêreda (‘tobzî’ be manay tobzî bûn le kitêbî medresan u le nûsînî şagird medresanda bû.) le akamî ew rêforme da nîşaney nasînewey mê ke le hêndêk pêwendî le Bokmål da bo hêndêk naw da dekardekirdirê be şêweyekî radîkal dadendirê,nîşaney nasînewey nêr ( yan giştî) be şêweyekî xoparêz dadendrê.
Berew pêşcûnêkî dîkey girîng le pilandariştinî zimanî hukûmet da rêformêk bû ke le salî 1938 da kira,u eweş le ser binemay lêkolînewey komîteyek ke raspêrdirabû u destelatî dirabûye bo le yek nizîk kirdinewey zimanekan le biwarî rênûs, şêwey wuşe, u gerdankirdin da, le ser binçîney zimanî gelîy Norwêjî.Ewan be taybetî amojgarî kirabûn zimanî standardî qisekirdinî çîne serewe xwêndewarekan neken be sermeşq, hengawêkî naasayî u girîng le mêjûy standard kirdinî ziman da.Zorêk lew gorananey ke debû le kitêbî xwêndinî Bokmål da bikirên birîtî bûn le kirdine dîftongî (dû dengî vowel) be monoftong (yek vowelî) le zor wuşanda,wek le Nynorsk u zor lehcanda:
øst aust < ‘rojhelat’ be Danmarkî øst
sten < stein ‘ berd ‘ be Danmarkî sten
u her weha goranêk le kotayî zemanî rabirdûy kirdaranewe le -et we bo -a, dîsan wekû zor le lehce rojhelatiye kem pirêstîjtirekan,lehce ladêyîekan u Nynorsk :
vaknet < vakna ‘ lexew hestan’
Dabezandin u cêbecê kirdinî ew rêformane le ber şerî Duwemî dinya girewe we duwaye kewt,belam duway biranewey şer kitêbî xwêndin be pêy standarde tazekan çap kiran. Goran le Bokmål da berhelstî u kardanewey le nêw axêweranî çînî serewe u zor le twêjî çînî mamnêwncî le Rojhelat wurûjand u zorî pê tûre bûn.Zor le daykubawkan,be taybetî le Oslo,hestyan dekird ew rêforme nwêyane zor heremekîn, u le dijî ewe derkewtin ke ew şêwaney ewan hewlyan dabû le axawtinî mindalekanyanda ‘ rastyan kenewe’ êsta ewe de rastîda be çapkirawî dekewête ber çawyan.Boye le mawey berayîyekanî salanî 1950kanda, kompanîye gewrekanî bazriganî u siyasetmedarî koneparêz destyankird be danî diraw u yarmetî darayî bo werêxstinî berberekanî be dijî rêformekan.Ewe cencal u herayekî zorî lê saz bû, u le keşwhewayekî awa da bû ke rûdawî ‘ zebelahî befrî’ qewma.
Sereray ew dijayetî u berhelstkariye, komîsyonêkî nwêy zimanî pêk hat be heman destelat u raspardeyey ke dirabû bew komîteyey ke raportî salî 1938-î amade kirdibû, bo ewey çawedêrî bika be ser pêwane u normekanî kitêbî xwêndin da be her dûk zimanekan. (balî rastajo ew komîsyoneyan be nwênerî ‘ be qanûnîkirdinî zimanî heremekî ‘ dezanî, çepajoyanîş pêkhatinî ew komîsyoneyan be ‘ serkewtinêk da dena bo dêmokrasî’.) le salî 1959 da ew normaney kitêbî xwêndin bilaw bûnewe,u derkewt le cêda her heman şêwekanî 1938n,egerçî be radîkalî ewanîş nebûn.Le akamî amojgarîyekanî ew pêwananeda êsta le kitêbî xwêndin da sê şêwey ciyawaz bedî dekrê, hem le Bokmål u hem le Nynorskda:şêwey tobzî (tenê rêge deda be derfetêk); şêwey bedîl (rêge deda be dû derfet ); u şêwey serpişkî (le çap da rêgey nadrê, belam mindalan detuwanin le nûsînekanî xoyanda bekaryan bihênin).Ca boye axêweran u nûseranî her dû zimane Norwêjîyekan helbijarde u pişkî berçawyan le ber dest daye,ke emeş le zor ruwewe şitêkî zor çake.
Ew pêşniyaze diyarî u taybetîyaney le layen komîsyonewe kiran birîtî bûn lewey ke nîşaney nasînewey mê le Bokmål da debê le jimareyekî zor kem le nawan da tobzî bê; jimarey ew şêwaney kirdar le zemanî rabirdû da ke kotayî hatinyan be -a tobzî bû yekcar zor kem kiranewe u -a u -et her dûkyan wek bedîlî yektir pesind kiran; u dîftongekanîş le jimareyek wuşey kemtir da be tobzî dandiran.Bo nimûne, dîftongêk le wuşey wekû sein ‘direng’ da tobzî ye(egerçî rojname xoparêzekan hêşta denûsn sen ); dû wuşey beisk/besk ‘ tal’ wek bedîlî yektir pesindin; le bekar hênanî wuşey
( eid )/ ed ‘swênd’ da miro detuwanê serpişk bê; u le wuşey en ‘yek’ (tenê le Nynorsk da ein e ) monotong (tak vowelî) tobzî ye. ( her awaş,seyre, wuşey daud ‘ mirdû’ bo ajel başe, belam debê bo însan død bekar bihêndrê.)Ew nimûney xuwarewe be kelke bo agadar bûn u lêk kirdinewey binîçey bilawkirawey nûsraw le Bokmål da"
‘ kitêbeke ‘ wedirengî kewt’
rastî siyasî denûsê boken forsinket
çepî siyasî denûsê boka forsinket
zor le kitêbekanî xwêndin denûsn boka forsinka
Perawêzêkî kotayî sebaret be şanoy zimanî Norwêjî:le rastîda wulatî Norwêj be zimanî Norwêjî dû nêwî heye,Noreg be Nynorsk,u Norge be Bokmål.
Wek dîtman,le jêr fermanrewayî Danmark da,lehce Norwêjîyekan le pêwendî le gel zimanî Danmarkîda haw gunc bûn – wate ewan be lehcegelî zimanî Danmarkî dadendiran.Belam êsta ewan awa çaw lê nakirên – ewan êsta be lehcegelî zimanî Norwêjî dadendirên,çunkû wekû zimanêkî serbexo otonomî bedest hênawe.Wek le bendî yekemî em kitêbe da hêmaman bo kird,u her weha dîsan le bendî sêş da le bas kirdinî zimanî Sirbo Kirowatî da gutman çon bû be sê zimanî Sirbî,Kirowatî u Bosniyayî,ciyawazî nêwan zimanêk u lehceyek zor car ciyawazîyekî sîyasîye.Her wek nimûney zimanî Norwêjî be cuwanî derî dexa,le ber ewey ke serbexoyî diyardeyekî kultûrîye,hem dekrê le dest bidrê u hemîş dekrê wedest bixrê.Norwêjî serdemêk lehce bû,êsta zimane Efrîkans zemanêk lehceyekî Holendî bû; êsta wa nîye.Her heman şit le ser Meqdûnîyeyî raste,ke pêştir be şitêk dadendira ke birîtî bê le lehcegelî Bulxarî,belam êsta le layen Meqdûnîyekan xoyanewe u zurbey xelkî dîkeş, renge cige le Bulxarekan nebê,be zimanêkî ciyawaz dadendirê.ême her weha basî rewtî Lugzamburgîşman kird le lehce bûnewe berew wedest hênanî piley zimanêk.
Le layekî dîkewe,le serdemî pêşû da,Pirovênşal u Almanî Textanîyan zimangelî otonom bûn,belam êsta be giştî be rîz be lehcegelî Feranseyî u Almanî dadendirên. Le gel eweşda,serbexoyî le destçû,dekrê dabimezrêndirênewe,u le ber ewey serbexoyî diyardeyekî kultûrî u sîyasîye,be taybetî girînge lew hewlaneyda ke bo damezrandinewey dedrê le ser hokargelî kultûrî,sîyasî u remzî Kar bikrê wekû bedest xistinî rênûsêkî qol le ser kêşraw u şiyawî nasînewe u bekar hênanî şêwezarekey berbas le zor biwar u helumercî komelayetî da ta ew cêyey ke helldesûrê, be taybetî le biwarî resmî u le nûsînda.Skatlendî le pêşû da,wek Pirovênşiyal,be serî xoy zimanêk bû,belam êsta be giştî wekû hawguncî Inglîsî dadendrê.legel eweşda, jimareyek xelk le Skatlend u Irlendî Bakûrî(ke beşêkî Skatlendî axêwere bo mawey ziyatir le 300 sal le akamî koç u koçbarî le Skatlendî Textayiyanewe) êsta hewil deden Skatlendî wekû zimanêkî serbexo bibûjênnewe. Ew hewlane hêndêk nasîn u piştîwanî resmîşî bedest hênawe.Bo nimûne,Skatlendî Ulster le Irlendî Bakûrî be resmî nasrawe,u le salî 1999 le rojnamekanî Irlendî Bakûrî da agadarî bo pîşeyek bilaw kirawe,ke beşêkî wek ewey xwarewe wa bû:
It’s noo apen fur tae pit in jab foarms fur tha ontak o Unner-Editor (Inglis an Ulster-Scotch) wi tha Chawmmer o tha Scrievit Account o tha New Ulster Semmlie sittin at tha Tolsel Biggins, Stormont, Bilfawst .A start wull be gien fur sax month,wi anither contraick aiblins forbye.
Inglîsiyekey heman beşî agadariyeke awaye:
Applications are invited for the post of Sub- Editor ( English and Ulster- Scots) in the Office of the Official Report of the New Northern Ireland Assembly, which is located in the Parliament Buildings, Stormont, Belfast. The appointment will be for six months, with the possibility of renewal of contract.
Dawxuwazîname bo karî îdtorî (be Inglîsî u Skatlendî Ulster ) werdegîrê,le Idarey guzarîştî resmî sebaret be meclîsî nwêy Irlendî Bakûrî da,ke le xanûwekanî parliman, stormont,le Bêlfast helkewtuwe.Damezrandineke bo şeş mangan debê, be deretanî tazekirdinewey kontirakteke.
Otonomî u serbexoyî zimanî dekrê weduwaş dirêtewe.Leber ewey zimanî Katalanî beşêke le heman zincîrey lehceyî wekû êspanyayî,ew derfete bo rêjîmî Franco rexsa nek her ewey Katalanî demkut bika belkû îdî’aş bika ke ‘ le rastîda’ lehceyekî zimanî êspanyayî ye u be hîç cor zimanêkî serbexo niye.
Labirdinî zimanî Katalanî le biwarekanî giştî u resmî da, her wek le serewetir amajeman pêda,be mebestî behêzkirdin u pitewkirdinî ew îdî’aye bû.Her awaş,le Yogoslawîyay pêşû da, be leberçaw girtinî ewey ke hukûmet pêyî xoş bû cext le ser yekêtî neteweyî (sertaserî) bikatewe, asayî bû ke Sirbu-Kirowatî be zimanêkî taqane dabindirê be dû normî ta radeyek ciyawazaewe,nek wekû Inglîsî Birîtanyayî u Inglîsî Emrîkayî. Belam le berayî salanî 1990e kanewe ,her wek ta êsta dîtûmane,ewe buwe be siyasetêkî resmî – ke diyare be pêwîstîş le layen hemû ewaney ke pêwey ‘elaqedarn qolî le ser nekêşrawe – ke Sirbî u Kirowatî u Bosniyayî be zimananî ciyawaz dabindirên egerçî hemûyan dûlayene le yektirî têdegen, wekû Norwêjî u Danmarkî. Sirinc biden ke nakrê hîç wulamêkî zimannasane bo ew meseleye hebê daxuda Sirbu-Kirowatî zimanêke yan sê ziman. Wulamekey kultûrî u siyasiye.
Le Urûpay modêrn da zor meseley dîkey away sîyasî u komelnasîzimanî hen. Daxuda be rastî Meqdûniyeyî zimanêke? Daxuda Moldovayî u Romaniyayî ‘eynî zimanin yan na? Gelo Filamanî u Holendî yek yan dû zimanin? Daxuda Korsîkayî lehceyekî Italiyayiye? Gelo berastîş Lugzamburgîş cwêye le Almanî?
Leber napeywest bûn u berdewambûnî ew kêşane, hîç rêgayek niye bo ewey ême bituwanîn wulamî em pirsiyarane tenê le ser binemay zimanî bideynewe. u,xoş eweye ewe tenê zimannasanin ke be tewawî lewe têdegen ew pirsiyarane ta çende pirsiyargelî zimanî nîn.Rastîyekey ewe ye zorbey zimane Urûpayiyekan ewen ke le komelnasî ziman da be ‘ ziman le rûy dirêj bûnewe ‘ benêwbangin ( be almanî zimangelî Ausbau ). Ewane birîtîn le şêwezare standardekan ke le ser dirêjeyek le lehcan dandrawin ke,le ber hoy komelayetî u mêjûyî,le gel ew standardane xoyan guncanduwe.Boye zimananî Ausbau le ber hoy siyasî, kultûrî u komelayetî u her weha xesletekanî zimanî xoyan zimangelî ciyawaz le yektirîne.
Legel eweşda, hêndêk zimanî ewto hen, ke ew pêwaneye legeliyan naxwênêtewe boye dekirê be tewawî le ser binemay zimannasane be zimananî tewaw serbexo dabindirên.ême bo nimûne detuwanîn be zimanî Bask bilêyn ‘ zimanêk le rûwî mewda’ ( be Almanî zimanî Abstand ) çunkû le ruwangey ziman î yewe ewende le hemû zimanekanî dîke ciyawaze ke nakrê sebaret be piley be tewawî serbexoy wî hîç dimeteqe u miştumirêk bikrê.Tenanet rêjîmî Francoş neydetuwanî îdî’a bika ke zimanî Bask ‘le rastîda’ êspanyayî ye!
* Nûser le hemû cêyek wuşey Gypsies(Qereçîyekan) î bekar hênawe.Emin wekû wergêr agam le barî nerêyî em wuşe u çemke tenanet le şêwezare Kurdiyekanîş da heye,Belam bo wefadarî be deqî mak be pêwîstm zanî carêk le kewane da binûsm (Qereçiyekan),dena wekû dî lem wergêrane da Gypsies im be xelkî Roma wergêrawe- têbînî wergêr
Serçawe: em nûsraweyey profêsor Peter Trudgill kitêbî
Peter Trudgill : Socolinguistics , An introducton to language and society, Fourth Editon, 2000, Penguin Books, PP 119 – 149 e
Xiştey laperey 142 u 143 le mer ciyawazîyekanî bekar hênan le şêwezare Norwêjîyekanda lem deqe kurdiye da wernegêrdirawe.
www.ruwange.blogspot.com