Zimaní standard, Zimaní Yekgirtú, Zimaní Resmí, Mafí Zimaní

be bíyanúy díyalogék legell witarekey mamosta Jemal Nebez da

Je’fer Shéxulíslamí, mamostay zimannasí, zankoy Karlton, Kanada

be bíyanúy díyalogék legell witarekey mamosta Jemal Nebez da

Je’fer Shéxulíslamí, mamostay zimannasí, zankoy Karlton, Kanada

Maweyeke misht u mirrékí gerim le ser zimaní Kurdí destí pékirdúwe. Zor kes, le mamosta u sharezay em buwarewe bigre heta qutabíyan u goraníbéjhan u xellkí asayísh,

Le ser em base duwawin. Ewesh níshaney giríngí babetekeye. Em witare beshéke lew bas u xuwase u berewpírí wutarekey mamosta Jemall Nebez decé, ke lem duwayíyaneda le mallperrí "emiro"da billaw botewe (http://www.emiro.com/lebirakujiy8.htim ). Ray mamosta Nebez le ser em babete girínge,‌ cunke katék ew destí be baskirdiní zimaní yekgirtúy Kurdí kird zorbey ew kesaney emirro denúsin díyar nebún, lewane minísh.

Min lére da sereta basí ew xalle behézaney núsínekey mamosta Nebez dekem. Pashan basí ewe dekem ke pém wa níye mamosta le néwan ziman u zimaní standardda jíyawazíyekí péwístí kirdibé. Her leber ewesh, hercend mamosta deyhe‌wé níshan bida ke hellwéstekey jíyawaze le helwéstí ew 53 kesey ke daway berresmí kirdiní [ ] Kurmanjí xuwarú (soraní) yan kird, le rastída legellyan hawdenge le peyrrewkirdiní aydíolojhí netewe- dewllet da, ew aydíolojhíyey‌ dellé: yek netewe debé bes yek xak, yek dewllet, yek kultúr u yek zimaní hebé.

Witarekey mamosta Nebez cend xallí giríngí tédaye ke minísh birrwam péyane. Pém waye emane giríngin u debé dúpate bibnewe. Em xallane birítín le emane:

  • • "He‌mú shéwezar u binzarék giringí zoy heye u beshéke le zimaní Kurdí".
  • • Yekdest nebún u yek nebúní rénúsí zimaní Kurdí: "decim" dijh be "ecim", … giriftékí jídídíye bo standardbúní shéwezarí kurmanjí xuwarú.
  • • Zimanekan jarí waye le layen núseran u hunerweranewe, jarí washe le layen desellatékewe u be hoy xwéndin u qutabixanewe standard dekirén. Hemú zimanék boy heye standard bibé.
  • • Lew bas u xuwasaney duwayída, tenanet "súkayetísh be xellkí beromet u zehmetkéshí Badínan u Bakúrí Kurdistanísh kirabú, ke ewesh díyare sérey roshinbírí u piley níshtimanperwerí ew kesane péshandeda ke xoyan kirdúwe be demrrastí Kurd".
  • • "… Dasepandiní shéwenúsínék wek standard, le katí ésteda … Le zíyan bew lawe, híc enjamékí díkey nabé".

Destxoshane le mamosta dekem bo hénane gorrí em xalle giríngane. ‌Minísh birrwam bem xallaneye cunke pém waye beshékin le ruwangey layengirí le jorawjorí u mafí zimaní. Bellam, mamosta amanjí díkey heye bo baskirdiní em xalle giríngane, wate berewpéshewebirdiní bírurray xoy ke birítíye le birrwa hebún be yek zimaní yekgirtú bo hemú netewey Kurd.

Boye mamosta dellé, "… Pérrewkirdiní ‘jút standard’ísh, jhehréke bo netewey Kurd". Ber lewe ke béme ser em xalle, ke pém waye xallí hawbeshí mamosta u penjawsé kesekeye, debé bizanín ke mamosta ray le ser zimaní standardí Kurdí u zimaní standard be gishtí cíye.Pénasekirdiní zimaní standard le layen mamosta Nebezewe rék níye legell zimanewaní emirro. Mamosta dellé: "híc shéwezarékí núsíní Kurdí, jaré nebúwe be standard". Be ray mamosta, bo standard bún ewe bes níye ke zimanék péy binúsiré. Bashe edí zimaní standard cíye? mamosta Nebez, be pécewaney zor kesí díke, her le xorra emane nallé, bellkú péman dellé ke mebestí le zimaní standard cíye. Denúsé: "zimaní standard, bew zimane degutiré, ke ci le barí réziman u ci le ‌barí dengnasí u ci le barí ristesazí u ci le ‌barí wushenasí u ci le ‌barí rénúsewe, shéweyekí qalbbestúy wergirtibé u, shéway destkarí u he‌rkes boxoyí nebé, ke bew zimanesh núsra, her bew shéweye binúsré". Be péy em tégeyshtine le zimaní standard, mamosta péy waye zimangelékí wekú Farsí u Turkísh héshta standard nebún, bellam zimangelékí wekú ‘Errebí u Inglísí standard bún. Bellam, le rastída eger birrwa bikeyn ke zimaní standard her eweye ke mamosta dellé, ew kate natuwanín be Inglísísh billéyn zimanékí standard, herwekí ésta níshaní dedem‌.

Ésta ba her ew tarífey mamosta le zimaní standard be bejhní zimaní Inglísí bigrín. Emirro le edebí komellnasí zimanda basí zimane Inglísíyekan deken, wekú Inglísíy Birítaníyayí, Emríkayí, Híndí, Sengapúrí, Fílípíní u htd. Min léreda dúy serekí pékdegirm: Inglísí Birítaníyayí u Emríkayí. Em dú standarde Inglísíye le hemú em biwaraneda ke mamosta wekú taybetmendíyekaní zimanékí standard basyan deka le yekitr jíyawazin:

  • – Réziman: le Inglísíy Birítaníyayída nawékí ko lewaneye yan formí takí kirdar werbigré yan formí koy kirdar werbigré, bellam le Inglísíy Emríkayída, eger naweke tak bé debé formí kirdarísh tak bé u be pécewane: (Birítaníyayí: The Kamkars are/is a Kurdish band.؛ Emríkayí: The Kamkars is a Kurdish band.)).
  • – Dengnasí: jíyawazí rawéjhí Birítaníyay u Emríkayí le biwarí dengewe zor ashkraye u péwíst be ísbatkirdin naka. Tenanet le naw xoy Inglstaníshda xellkí wahe‌n, wekú axéweraní "kakní", ke létégeyshtinyan bo Inglísízimananí díkey Birítaníyash zor esteme. Jíyawazí le biwarí dengnasí (fonolojhí)shewe heye.
  • – Ristesazí: le rízkirdiní wushegelíshda jíyawazí le néwan dú shéwe Inglísíyekeda zore. Bo nimúne, Inglísíy Birítaníyay (stop Hiwa going home), bellam Emríkayí (stop Hiwa from going home). Ew dú shéwe herweha jíyawazin le merr dekarhénaní pítí te’ríf (the) legell hendék nawda. Herweha jíyawazin katí bekarhénaní – wushenasí [morfolojhí]: serfí hendék le kirdarekan le katí rabirdúda jíyawazin. Le Inglísíy Birítaníyayída bo zor kirdaran formí naasayí dekar dekiré bellam le Emríka hercend forme naasayíyekesh bekardé bellam zorbey katan forme asayíyekan kelkíyan léwerdegírdiré. Bo nimúne rabirdúy (light) dekiré hem (lit) bét u he‌m (lighted). Rabirdúy téperr (participle) (gotten) be zorí le Emríka bekardé bellam (got) le Birítaníya. Be setan nimúne lem jíyawazíyane hen.
  • – Rénús: jíyawazí le biwarí rénúsíshda heye. Her bo nimúne, Birítaníyayí denúsé (colour) bellam Emríkayí denúsé (color). Birítaníyayí denúsé (centre), bellam Emríkayí denúsé (center). Xallbendísh le néwan ew dú Inglísíyeda jíyawaze, be taybet le merr kelikwergirtin le koma (,). Kewabú, yan Inglísí zimanékí standard níye, yan bocúní mamosta le ser zimaní standard tewaw níye. Híc shikim níye ke zimaní Inglísí zimanék, yan zimangelékí, standarde. (bo agadarí zortir le ser em jíyawazíyane birrwane:http://en.wikipedia.org/wiki/American_and_British_English_differences ).

Eger bocúní mamosta le ser zimaní standard tewaw níye, zimaní standard cíye? zimaní standard ew zimaneye ke ber le hemú shit núsraw bé. Legell eweshda, zimaní standard eweye ke zimaní péxwéndin, zimaní damùdezga dewlletí u medeníyekan u zimaní mídíya bé. Bew péyesh hem Kurmanjí Xuwarú u he‌mísh Kurmanjí jhúrú standardin, cunke herdúkyan em karaneyan pékirawe u dekiré. Mamosta péy waye cunke her le néw shéwenúsíní Kurmanjí Xuwarúda narrékí u nayekdestí heye (bo wéne, yek denúsé "decim" u ewítir denúsé "ecim") ew shéwezare nebúwete standard. Xo raste u minísh legell ray mamostam ke debú ta ésta zor shití lew babete yekdest kiraban, bellam ewe bew manaye níye ke zimaneke standard níye. Péshtir níshanim da ke ew nayekdestíye le néw Inglísíshda heye, le néwan Purteqallí Porteqall u Birezílda u, le néwan Feranseyí Ferranse u Kobekíshda heye. Díyare le néw Kurdída narrékí zortire,‌ bellam em wez’e bo zimanékí ke dewlletékí be ‌serewe nebúwe yekjar seyrusemere níye. Ew dú shéwezare Kurdíye deméke qonaxí standard búnyan destpékirdúwe u pirosekesh, hercend shil u bébernameye, diréjhey heye. Standard bún qonaxékí negorr níye ke zimanék péy  biga u téyda qetís biméné. Standardikrdin yan bún pirroseyeke diréjhey heye u qetísh tewaw nabé. Heta jhíyan le gorranda bé, pirrosey pégeyshtiní ziman u lewanesh pirrosey zimaní standard le gorranda debé. Ziman be péy helumerje síyasí, kultúrí, abúrí u komellayetíyekanewe degorrdiré. Jhíyan degorrdiré؛ zimanísh degorrdiré؛ zimaní standardísh herwetir.

Ashkiraye ke ew rastíyane le mamosta Jemall Nebez sharawe nín, ke ew dú shéwezare hemú karékíyan pékirawe u pédekiré ke zimane standardekaní dinya péyan kirawe u péyan dekiré, hercend ke le biwarí "be roshinbíríkirdinda" (íntlékcúwelayzeyshin) péwíste zor kar bikré. Bellam, mamosta ewe qebúll naka, cunke  qebúll kirdinekey dijhí ew pirrojheye dewesté ke mamosta nizíkey cil salléke hewillí bo deda: sazkirdiní taqe zimanékí yekgirtú bo hemú Kurd. Le ruwangey mamostawe yek netewe debé her yekzimaní standardí hebé.

Lére daye ke mamosta legell 53 kesekeda hawdenge: herdúkíyan péyan waye ke híc shéwezarék nebúwe be standard. Herdúkíyan péyan waye ke eger zortir le zimanékí standard le Kurdistan hebé ewe netewey Kurd parce parce debé u defewté. Herdúkíyan, le esasda, peyrrewí aydíolojhíy netewe- dewllet deken, her ew aydíolojhíyey ke le layen dewlletekaní éran u Turkíyawe bo nizíkey set sall peyrrew kirawe u zimaní Kurdí qedexe kirdúwe u Kurdí be zimaní ‘eshíret u shaxnishínan nawdér kirdúwe. Ew aydíolojhíyaye dellé ke yek netewe xawení yek dewllet, yek xak u yek ziman u yek kultúre. éstash zorék le qellembedestaní Kurd her bew lojhíke bír dekenewe u dellén eger neteweyek yan wullaték zortir le yek zimaní standardí hebé ewe defewté. Ewane tenanet wekú roshinbíran u desellatdaraní ‘Errebí ‘éraqíshíyan pé nakiré ke birrwa biken dewllet- neteweyek dekiré zortir le yek zimaní standard, zortir le yek kultúr u zortir le yek qewim u girúpí etiníkí, tenanet zortir le yek netewey hebé. Le ruwangey em Kurdanewe eger Farsék, Turkék yan ‘Errebék peyrrewí le aydíolojhíy netewe- dewllet bika ewe shovíníste, bellam eger Kurdék wa bír bikatewe ewe níshtimanperwere.

Aya be ‌rrastí yek netewe herdebé yek zimaní standardí hebé? na. Swísira cuwar zimaní standardí heye, Kanada dúy heye, Norwéjh dúy heye, Efríqay Bashúr zortir le de u Híndustan zortir le pazde shéwezarí standardí heye. Ba híc dúrísh nerroyn, ‘érraq dúy heye. Way dabinéyn ke ewe raste ke billéyn yek netewe debé bes yek zimaní standardí hebé. Eger‌ ewe rast bé, debé pécewanekeshí rast bé, wate debé bituwanín billéyn ke her zimanékí standard bes hí yek netewe bé nek hí cend netewe, cunke eger awa bé ew netewaney ke yekzimanyan heye hemú debin be yek netewe. Romantíkekaní allmaní, lewane Fíxte, benawbang bún bo billawkirdinewey em fikire. Bellam ewesh natuwané rast bé, cunke be setan nimúne le dinyada hen‌ ke zimanék zimaní deyan netewe u netewe- dewllete. Lew zimanane be sakarí detuwanín bír bikeynewe le Inglísí, Ferranseyí, Purteqallí, éspaníyayí u htd. Ew Kurdaney peyrrewí le aydíolojhíy netewe- dewllet deken u péyan waye ke yek netewe debé tenya yek zimaní standardí hebé, qewmí bír dekenewe. Ewane qewim u neteweyan lé ték cúwe. Ewe qewime ke zorbey katan be zimanékí shaz pénase dekiré nek netewe. Neteweyek detuwané le cend qewim pékbé, her bew péyesh cend shéwezarí standard yan nastandardí hebé.

Bellam aya ewe rast níye ke dewllet- netewekaní modérin be péy aydíolojhí netewe- dewllet damezran? ba, ewe zor raste. Hercend wullatékí wekú Swísira taqaneye, zorbey here zorí dewllet- netewekaní modérin le Feranse u Emríkay kotayí cerxí hejhdewe bigre heta éran u Turkíyay seretay cerxí bístem bew fíkire damezran ke yek netewe- dewllet debé bes yek zimaní standardí hebé. Bellam, ewe serdemékí díke bú u, be nirxí péshélkirdiní mafe zimaníyekan u serkutkirdiní kemínekan kira. ésta her ew wullataney ke serdemanék zimangelí wekú "Geylk" u "Wélz"yan le Birítaníya serkut dekird emirro be mílyon u bílyon dollar xerij deken bo ewe ke ew zimanane bibújhénnewe u dewllemendtiryan biken. Bo? le ber ewe ke boyan derkewtúwe ke béjgele layení mafí mirov u zimaní, xwéndin be zimaní xomallí hem bo serkewtúyí le xwéndinda bashe, hem bo abúrí bashe u he‌m bo yekgirtúyí neteweyí bashe. Ewe be pécewaney fikirí péshúy netewe- dewllet bú ke péy wabú jorawjorí zimaní debéte hoy lékhe‌llweshanewey wullaték. Hercend emesh rúydawe, bellam be diréjhayí méjhú zortirín gírugiriftí qewmí u nakokí u narrékí neteweyí lew wullataneda hatúne pésh ke hashayan le búní zimanekaní díke, kultúrekaní díke u qewmekaní díkey naw wullaték kirdúwe. Ba híc dúr nerroyn, birrwanine wullate dirawsékaní Kurdistan.

Ésta‌ ci bikré bashe?

Be zútirín kat péwíste léjhneyek dabimezré bo saxbúnewe le ser bashtirín u gunjawtirín bername u pilaní zimaní bo Kurdistaní Bashúr. Ew léjhneye bashtire bernamey zimaní bo Kurdistaní Bashúr dabirréjhé, nek Kurdistaní Gewre. Hendék lew erke serekíyaney ke weha léjhne yan dezgayek debé rayanperréné birítín le:

  1. Yan híc shéwezarék le Kurdistaní Bashúr nebéte resmí (he‌rcend Kurmanjíy Xuwarú renge de facto, be kirdewe, resmí bé), yan eger birryare ke zimaní resmí hebé, ba Kurmanjí JHúrúsh bibéte resmí, laní kem lew parézgayeda ke qisey pédekiré (De‌hok). Bocí? hendék le akamekaní dasepandiní yekzimaní standard emanen: (-) súkayetíkirdin be axéweraní shéwezare standardekey díke.‌ Le akamda ewaney wepishtgwé xirawin lewaneye túshí xobekemzanín bibnewe؛ (b) péshélkirdiní mafí zimaní u le akamda mafí mirov. Péshgirtin le axéweraní zimane bicúkekan ke her ew xwéndin u deretaneyan hebé ke zorbe heyetí؛ (p) bébeshikrdiní hemú mindallaní Kurdistan le xwéndin be shéwezarék ke nizíke le zimaní mall u jivatekeyan؛ (t) dasepandiní yek kultúrí hejhmoníyane (desellatdar) u yek shéwe bírkirdinewe. Eme dú réga dexate berdem zimane bicúkekan, yan tuwanewe,‌ yan xorragirí u muqawimet. Ewesh akamekey zorbey katan destpékirdiní sherruhe‌lllla u nakokíye.
  2. Le seranserí Kurdistan be herdúk shéwezar deris bixwéndiré. Réjhey radey xwéndiní her shéwezarék le nawceyek yan parézgayek be péy jhimarey daníshtuwaní axéweraní shéwezarék lew nawcane debé bigorrdiré. Bo wéne le Silémaní zortir be Kurmanjíy Xuwarú bixwéndiré.
  3. Deretan birrexisé, le layen ew léjhnewe yan shitékí lew babete be budjey díyaríkiraw u desellatewe,‌ bo ewe ke dú shéwezare standardeke yekdesttir bikrén, be ‌rroshinbírtir u zanístíyanetir bikrén. Ferhe‌ngí bawerrpékirawí hemelayeneyan bo durust bikré, kitébí réziman u rénús u ferhe‌ngí hemepesendíyan bo amade bikré.
  4. Imkanat dabín bikré bo ewe ke eger gerekíyan bé mindallekaní Hewramí u Feylí le cend sallí seretayída be zimaní zigmakíyan bixwénin.
  5. Le her halletékda debé ballansék, hawsengíyek hebé le néwan rézgirtin le mafí zimaní shéwezare bicúkekan u deretan rexsandin bo hemú layek ke férí zimaní serekí zanist u bazarr u mídíya bin, bo ewe ke le hellsúrrane komellayetí, síyasí u abúríyekaní gishtíy Kurdistanda weduwa nekewin. Ewe wullamí ew nígeraníye dedatewe ke le layen hendék kesí dijhí jíyawazíy zimaní hatote gorré. Ke goya eger mindallaní Hewraman boyan hebé be zimaní zigmakí xoyan bixwénin ewe hemú gerrekék daway ewe deka. Ewe bocúnékí bé ínsafaneye. Hewraman gerrekék níye, zimaní Hewramísh lehje u rawéjhí komellayetí naw sharék yan jíyawazíy lehjey sharék legell gundekaní níye. ‌
  6. Bername dabindiré ke zimangelí wekú ‘Errebí u Inglísí le ci qonaxékda u bo ci maweyek bixwéndirén.

Be kurtí Kurdistaní Bashúr péwístí be léjhneyek yan dezgayek heye ke be piley yekem le lézananí zimannasíy karkirdí u pashanísh le lézananí péxwéndin, mídíya u síyaset u biwarekaní díke pékbé, bo ewe ke bername u pilanékí bejé u rékúpék u gunjaw bo ew he‌réme dabirríjhin. Ew dezgaye debé ber le hemú shit berijhewendí xellkí Kurdistaní le babet xwéndin‌ u he‌llsúrraní karubare komellayetí u abúríyekanewe le bercaw bé. Ewesh katék misoger debé ke mafí zimaní u miroví hemú tuwéjh u cínekan u mellbendekaní Kurdistan le bercaw bigírdirén. Ew bername u yasagele debé dabindirén u berréwe ‌bibrdirén ke mafí hawullatétí hemú layek be péy péwíst biparézé, bew jore ke xellkí mellbende jíyawazekan u axéweraní zimane jíyawazekan birrwa biken ke le níshtimaní xoyanda dejhín.

Níshtiman ew shwéne níye ke shéwezarékit beserda dasepénin, ja ba ew shwéne nawí Kurdistan bé, ‘Éraq bé yan Éspaníya bé. Pénasey netewayetí her be ziman díyarí nakiré. Cunke zimaní "Gana"íyekan ínglísíye,‌ ewe ne níshaney eweye ke Ganayekan ésta Inglísín u, ne níshaney eweshe ke Gana netewe u willatí serbexo níye. Béjgele ziman pénasey netewayetí be zor shití díke díyarídekiré wekú xak, kultúr, méjhú u ezimúní rabirdú, pékewejhíyaní henúkeyí u he‌rweha awat u meylí pékewejhíyan le dahatúda. Laní kem le set sallí rabirdúda, ziman hoy be ‌yekewe girédaní xellkí Kurdistaní Bashúr nebúwe, bellkú cewsanewey hawbesh, xebatí hawbesh, dujhminí hawbesh u híwa u amanj bo cékirdiní kíyanékí hawbesh hoy yekgirtúyí ewan búwe. Ewaney ke péyan waye hebúní zortir le yek shéwezarí standard le Kurdistaní Bashúr debéte hoy dúberekí le helle dan. Ew dú shéwezare cend sedeye ke jíyawaz bún. Ew jíyawazíyesh nebúwe be hoy letbúní Kurdistaní Bashúr. Pérrageyshtin be herdúkyan u ruwanín le herdúkyan be shéweyekí beranber u yeksan tenya debéte hoy zortir tebayí u leyeknizíkbúneweyan. Le serdemí bejíhaníbún, peregirtiní jivate tarawgekan, jorawjortirbúní komellgekaní ínsaní u, billawbúnewe u behézbúní mídíya díjítalekaní sinúrperrénda, cítir péwíst naka u nashikré ke yek netewe be zebruzeng dabimezré. Eger bikré, ewe péy dellén díkitatoríyet u péshélkirdiní mafí mirov. Ewesh sakartirín u tembellanetirín kare ke mirov detuwané bíka, cunke zebruzeng u kushtin u birrín péwístí be bírkirdinewey qúll u rawtegbír u rawéjh u díyalogí cirrupirr níye. Ewey ke péwístí be emaneye birítíye le dozínewey gunjawtirín réga bo perwerdekirdiní yekíyetí le naw komellgeyekí jorawjorda. Raperrandiní ew erkaney ke be rastí le ínsan deweshénewe ta ésta zehmettir u girantir bún lew erkaney ke díkitatorekan u dasepéneraní hejhmoní péy nasirawn .

—–

Beshékí zor lew kesaney le ser em babete núsíwyane péyan waye ke zimaní standard birítíye le zimaní resmí u be pécewanesh. Wa níye. Dekiré zimanék standard bét bellam resmí nebét. Hellbet hemú zimane resmíyekan kemtazor standard in.

Tébíní : em wutarey berréz Je’ferí SHéxulíslamí le jhimarey436-í rojhnamey Hawlatí, cuwarshemo 2008/7/2 laperrey 17 u 19 da billawkirawetewe. Be sipas bo núser u billawkerewe bo agadarí u kelk léwergirtiní hogiraní ziman, dísan le KAL da billawí dekeynewe
 

Comments are closed.

Copyright © Kurdish Academy of Language all rights reserved