Emírí Hesenpúr
Beshí Dú
2- Zimaní Standard u Standard Kirdiní Ziman: Tíyorí u Piratík
Standard bún pirroseyékí gorrankarí zimaní – komellayetíye ke wérray peyda búní netewe u bizútnewey netewayetí (nasyonalísm) le péshda le Sedey Shazde u Hevde le Urrúpay Rojhawa destípékird. Ew pirroseye le Asíya u Efríqa le axirí Sedey Nozde da bedí dekiré u zimaní wa heye, wek Kurdí, le Sedey Bíst da berew standard bún werré kewtún.
Emírí Hesenpúr
Beshí Dú
2- Zimaní Standard u Standard Kirdiní Ziman: Tíyorí u Piratík
Standard bún pirroseyékí gorrankarí zimaní – komellayetíye ke wérray peyda búní netewe u bizútnewey netewayetí (nasyonalísm) le péshda le Sedey Shazde u Hevde le Urrúpay Rojhawa destípékird. Ew pirroseye le Asíya u Efríqa le axirí Sedey Nozde da bedí dekiré u zimaní wa heye, wek Kurdí, le Sedey Bíst da berew standard bún werré kewtún.
Legell ewesh da pirrosey gorran u geshekirdiní zimanekaní dníya, ke jhimareyan le néwan 6600 u 7000 daye, zor narrék u nateraze, u her zimanék barudoxí taybetí xoy heye, dekré le naxí ew taybetétíyane da rewte gishtíyekaní standardibún bedí bikeyn.Bo wéne, pirosey standard búní zimaní Kurdí le barudoxí pékhatiní Kurd wek neteweyékí bé dewllet destípékird ewísh le shertumerjí dabeshikraní zimaneke le néwan cend dewllet ke síyasetí zimaní jorawjoryan hebú u her kam be shéweyek pirrojhey zimankujhíyan beréwe debird. Be péjewane, standard kirdiní Farsí u Turkí wek zimaní resmí u dewlletí destípékird. Zimaní ‘Errebísh katí destpékirdiní standard bún, le níwey axirí Sedey Nozde da, zimaní resmí (dewlletí) nebú bellam duway sherrí Jíhaní.
Hewell bú be zimaní resmí cend dewllet. Serbaqí ew taybetétíyane, standard kirdiní ew zimanane wek beshék le pirrojhey netewe ronan destípékird u diréjhey bú – Farsí u Turkí wek amrazí darrishtin u damezrandiní netewe- dewllet u Kurdí wek amrazí geyíshtin be desellatí dewlletí. Díyare le ew gishtétíye da, taybetétí be dídekré. Bo wéne, yekék le pirrosekaní standard kirdin petíkirdine ke lez cuwar zimanane da (Turkí, Farsí, ‘Errebí u Kurdí) bedídekré bellam le ‘Errebí u Farsí da (ke le konewe zimaní edebí u ídareyí here bedesellatí nawce bún) sernekewtúwe u le Kurdí u Tirkí da be shéweyékí sererroyane le ara da búwe.
Standard bún pirroséyékí gorrankarí tenya ziman níye, u lewe zíyatir, gorranékí komellayetí-zimaníye: lew pirroseye da, hem ziman degorrdré u hem komellge – ew gorranesh péwendí néwan hézekan u sercawekaní desellat deshéwéné u xebatí síyasí werédexa. Eger standard bún tenya díyardeyéyékí zimaní ba, péwíst nedebú zimaní rahatú u dewillemendí wek Farsí u ‘Errebí u Cíní standard bikrén. Be bé wurdibúnewe le péwendíyekaní díyardey zimaní u komellayetí natuwanín késhey zimaní standard bash shíbikeynewe.
Le pirrosey standard bún da, ziman hem le forrm da degorrdiré u hem le erkekaní (function) da. Gorrankarí le forrm da, le gisht beshekaní ziman da bedídekré – sístémí dengí, ortogirafí (elfúbé, rénús),… xallbendí, wusheyí, rézimaní, me’nayí u herweha shéwazí núsín hem le pexishan da u hem le hellbest da. Le zanstíyekaní ziman da , be ew desttéwerdanane dellén kodrronan (Codfication)* wate dananí kod yan qa’íde bo dekarhénaní ziman le qisekirdin ra bigre heta rénús u réziman. Bo wéne, le Kurdí da, elf u bé cékirawe u qa’íde í niwéy bo dandirawe. Héndék le cékeran wístúyane dest le elf u béyí ‘Errebí – Farsí werbiden u bo núsíní Kurdí karametir biken (be zíyad kirdiní herif u be í’rab be herif kirdin) u héllékí dí wístúyane be yekjarí destí lé hellbigrin u elf u béyí Latíní le batí dabinén. Ewane gorrankarín le forrmí ziman da.
Gorrankarí le erkekaní ziman da, birítíye le dekarhénaní ziman le biwarí jorawjorí wek zanist, téknolojhí, xwéndin u derskutin, karubarí hikúmet, calakí abúrí, amrazí rageyandiní gishtí (rojhname, radyo…) u tékinolojhí rageyandin (kampíyutir, íntirnét…). Bo wéne, Kurdí le sallí 1898ewe le biwarí niwéy wek rojhnamegerí da dekarhatúwe u le sallaní 1920ewe bú be zimaní radyo u xwéndiní seretayí u ta radeyék ídareyí nawceyí (le ‘Éraq u Yekétí Sovét da).
Peydabúní erkí niwé le Kurdí da ew pédawístíyey héna gorré ke forrmí zimaneke bigorrdiré heta bituwané willamí ew níyazane bidatewe. Bo wéne, radyo Kurdíyekaní serdemí sherrí Jíhaní Dúwem (Bexda,Beyrrút , Yafa) le seryan bú her rojh hewall u piropagandey sherr billawbikenewe u ewesh péwístí be perepédaní wushey zimaneke hebú ja ci be xuwastinewe ci be datashín yan shéwey dí. Herweha, dekarhénaní Kurdí le kitébí dersí da késhey í niwébaw (modérn) kirdiní sístémí wusheyí héna gorré.
Ew gorrankaríye le forrmí zimaní Kurdí da be bé gorraní komellgey Kurd pék nedehat.Ewesh pékhatiní tuwéjhékí roshinbírí nasyonalíst le axiruoxirí Sedey Nozde da bú, ke zortir le sharekan betaybet le Ístambúl dejhyan. Ew tuwéjhe roshinbíre binkey komellayetí u hézí handerí hewell hengaw le standard kirdiní ziman bú, le 1898 ra heta 1918. Hají Qadir(1818-1897) ke niwénerékí edebíy ew bizútnewe síyasíye bú daway wergérraní zanistí modérn, we lananí "qayíme u qesíde", u billawkirdine wey "rojhname u jeríde"y dekird. Sallék duway mirdiní Hají, hewell rojhname be zimaní Kurdí billawbowe. Le sed sallí rabirdú da, binkey komellayetí bizútnewey zimaníy be taybetí zimaní standard u neteweyí cend jar gorrdirawe. le péshda, ew binke komellayetíye le sallí 1918 bew lawe le néwan pénj willat da dabesh kira u ew dabesh búne pirosey standard kirdiní tewaw alloz kird. Le heman katda, le heshta sallí rabirdú da, binkey komellayetí tewaw gorrawe u, be peydabúní hézí niwé, beríntir búwe. Le korrukomellí Ístanbúllí axirí Sedey Nozde da, binkey komellayetí bizútnewey ziman tuwéjhékí bicúk bú ke pékhatibú le xanekan, shéxekan, mella u feqéyekan u cend dercúyékí medresey Rushdíye u ‘édadí, u gishtyan píyaw bún. Tenanet le Kurdistaní Turkíye, le sallí 1927da belaní kemewe le sed da 96 kes nexwéndewar bún (Bayezíd 97.4 , Bidlís 98.2, Díyarbekir 96.5, Hekarí 98,6, Mardín 97.8, Sé’rt 96.5, Wan 98.7 ).Bellam éste le Turkíye u Éran u ‘Éraq, bizútnewey zimaní le dest tuwéjhí sunetí roshinbíran hatote deré u le medrese u zankokan u parliman u amrazí rageyandin, hem le willat da u hem le astí néwneteweyí da,berdewame.Eger le seretada,xwénerewe taqe kes yan korrí naw díwexaní axawet u hujrey mizigewtan bú,éste "jemawerí xwénerewe" peyda búwe.Eger jaran, tuwéjhí roshinbír tewaw píyaw bún, éste tuwéjhékí roshinbírí jhin pékhatúwe. Hézí niwé le biwarí ziman da daxuwazí u níyazí niwéy heye. Eger Kurdí jaran zor be zehmet destí degeyíshte dawéní cap, éste be qellembazewe berew téknolojhí tazey ziman wek tiléfízyon u kampíyutir u íntirnét u telefúní zírek (smart fon) werékewtúwe. Ew destkewtane berhemí hézí niwén u le heman katda ew héze niwéyane beríntir u behéztir deken u péwendí néwan lehjekan u zimanekan u núsín u kutin degorrin. Téknolojhí taze biwarí niwé u níyazí niwé u rébazí niwéy le ziman da hénawete gorré. Lew barudoxe da,pirrojhey taqe nawend kirdiní zimaní Kurdí her le hewell hengaw da tékdeqirmé.
Layene komellayetíyekaní standard bún zor berín u allozin bellam dekré ew allozíye le dú pirrosey hellbijhardin u pesind kirdiní lehjey standard da bedí bikeyn. Rewtí gishtí eweye ke yekék le lehjekan wek bincíney zimaní standard helldebjhérdiré yan xoy jégír deka, u le heman katda le layen jemawerí axéweraní gisht lehjekan werdegíré, pesind dekré, u dekardehéndiré. Zimanékí le forrm da standard kirabé (yek sístímí deng, yek ortogirafí, yek rézimaní hebé), bellam axéweraní tewawí lehjekan dekarínehénin wek zimaní standard cawí lé nakiré. Ewe rewtí gishtíye le gorrankarí komellayetí le pirrosey standard bún da bellam her zimaney le barudoxí méjhúyí xoy da be shéwey taybetí xoy be ew réye da derrwa.
Standard kirdin be dekarhénaní ziman le núsín u xwéndine we be taybet le capemení u le perwerde da, dananí réziman u qamús, u cékirdin u niwébawkirdiní elf u bé u wushekan u rínús u xallbendí destpédeka. Bellam her zimanék be gwérey barudoxí méjhúyí xoy ew gorrankaríye berréwe deba.Bo wéne, wergérraní Ínjíl be zimaní Ellmaní u billawkirdinewey be cap (sallí 1534 ) wek hengawékí seretayí bellam giríng le standard búní ew zimane dadendiré. Be pécewane, le zimaní Somalí da, billawkirdinewey bernamey radyoyí le sherrí Jíhaní Dúhem da be seretayékí giríng le qellem dediré u le Kurdí da, billawkirdinewey rojhname u govar dewrékí bercawí gérra.
Min le dekarhénaní cemkí "standard" wek kirdar (fé’l), hem le shikllí téperrí "standardikrdin" u hem le shikllí téneperrí "standardibún" kelik werdegirm. Zor be kurtí, ziman hem standard debé u hem standard dekré. Gorraní ziman u komellge piroseyékí wushyarane ye (be bername u be fikir lékirdinewe ye) bellam le heman katda, rewtí xorriskí le her pirroseyékí gorran da bedí dekré. Bo wéne bétú núserék círokékí zor bash be zimanék yan le hjeyék binúsé shan u qursayí ew zimane yan lehjeye zíyatir deka u pile u payey berztir deka bé ewey bernamey bo ew mebeste búbé.
Bellam le peydabúní zimaní standard da, dest téwerdaní wushyarane dewrékí giríngtir le gorraní xorriskí degérré. Bo wéne, le zimaní Ínglísí da, Samwél Jansn be dananí ferhengék le sallí 1755 da dewrékí calakaney gérra le standardikrdiní ew zimane be taybet rénúsekey. Herweha, le pirrosey peyda búníy standardékí niwé le zimaní Ínglísí da, wate standardí Emríkayí, dananí ferhengí Webster le salí 1828 da dewrékí bercawí gérra. Le ezimúní zimane standardekan da, nakokí u kokí heye le néwan gorraní xorriskí u wushyarane, u her zimanék péwendí eu dú rewte be shéweyék rék dexa. Bo wéne, le Ferranse dewllet be damezrandiní ekadémí ziman wístúyetí bo gorraní xorriskí ziman sinúr dabiné u ew ekadímíye wek dezgay bernamerronaní zimaní calakí bika. Be pécewane, le Ínglstan u Emríka, standardikrdin be bé ekadímí ziman beréwe cúwe. Le Kurdísh da (béjgele Yekétí Sovét), erkí standard kirdin be bé bernameyékí wushyarane yan be bé ekadímí ziman beréwe cúwe legell ewesh da jarubar dezgayék yan komíteyék (bo wéne le komarí Kurdistan da) bo ew mebeste pék hatúwe. Le Kurdí da, be taybetí le Kurdistaní ‘Éraq, ew erke zortir le ser shaní núseran, wergérran, rojhnamenúsan, ferheng núsan u rézimannúsan u berréweberaní radyokan búwe.
Standard bún, le gisht zimanék da, pirroseyékí natewawe le ber ewey ke ziman hemú katé le gorran daye u kes natuwané bíwesténé. Le katék da le sed sallí rabirdú da zimaní Kurdí xebatékí berdewamí bo standardbún kirdúwe, le zimaní wek ‘Errebí u Farsí u Ínglísí u Danmarkí u Hulendí u Ellmaní u Swédí da pirosey "na-standardibún"** le arada búwe. Bo wéne, zimaní Farsí kilasík ke le Híndústane we heta Bakúrí Efríqa dekar dehat le Sedey Bíst da sé standardí Tajíkí u Derí u Farsí lé peyda bú. Herweha zimaní ‘Erre bísh cend standardí wek Mexiríb u Qahíre u Bexda u Demíshqí lé wederkewit. Zimaní Ínglísíshe, be cend standardí wek Emríkayí, Usteralíyayí, Híndí, Efríqayí, u… dabesh búwe. Eger ziman hemíshe le gorín daye standard búní zimanísh pirroseyékí yekjarekí u heta hetayí níye. Standardbún u nastandardibún hawkat le aradan. Le heman katda ke ziman standard debé pirrosey nastandard bún, ja ci be xérayí ci be espayí, le gúran da de bé.
Zimanekan be shéweyékí serbexo u le fezayékí azad da berew standard bún werénakewin. Lére da mebestim tenya desellatí dewlletí u síyasetí zimankujhí dewlletekan níye. Mebestim zortir qursayí ferhengí zimanekane ke díyare le desellatí dewlletí jwé nakrétewe. Bo wéne, zimaní Kurdí le Turkíye u ‘Éraq u Éran le barudoxí de sellatí Farsí, Tirkí u ‘Errebí da destí be standard bún kird u ewesh dú pirrosey le ruwallet da natebay hellkirdin u tékhellcúní téda kobotewe. Bo nimúne,petí kirdiní wushe, ke yekék le rewtekaní standard kirdine, le Kurdistaní ‘Éraq zortir be paktawkirdiní wushey ‘Errebí beréwe decé, le Éran be paktawí Farsí u le Turkíye be bijharí wushey Tirkí. Le heman katda, wushe xuwastinewe lew zimanane diréjhey heye. Xuwastinewey wushe, wek petíkirdineke, késheyékí síyasíye u bernamey standard kirdiní tewaw alloz kirdúwe. Le Kurdistaní ‘Éraq zimanekeyan weber léshawí wushey Farsí dawe bellam sedan wushey xuwazraw u Kurdí kirawí wek "lehje" paktaw dekré u wushey Ínglísí "díyalékit"í le jégey dadenén. Sercawey ew birryarane le berjhewendí síyasí daye nek le xislletí ziman, be gishtí, u zimaní Kurdí, be taybetí.
Le ew cend nimúnane derdekewé ke her zimanék hem le naw xoy da nakokí heye (wek fire lehjeyétí u síyasetí jorawjorí wushe ronan) u hem le néwan xoy u zimanekaní dí da (wek piley behézíy zimaní ‘Errebí u Farsí u Ínglísí u béhézí nísbí zimaní Kurdí). Zimanekaní dinya le yekitr hellnebirrawin u be tenyayí u be serbexoyí najhín. Eger zimanekan le rabirdúy dúr da be derya u uqíyanús u qarre lék jwé debúnewe, be peydabúní nízamí desmayedarí lék nizík búnewe u nízamékí zimaní yan sístímékí zimaníyan pék héna. Nízamí zimaní bew me’naye ke zimanekan le dúr u nizíkewe kar dekene ser yekitr u be péy pile u paye dabesh kirawin u her kamey le astékí berzí u nizmí desellat radewestin: zimaní gewre u bicúk, núsraw u zarekí, resmí u naresmí, neteweyí u nawceyí, standard u na standard, néwneteweyí u neteweyí, resmí u serkut kiraw, u htd.
** codification*
Ana.Dewimert and Wim Vandenbussche (edis.). Germanic Standardizations. Monash University/Vrije Universitei Brussel/FWO Vlaaderen, 2003
Tébíní: beshí dúwemí witarí " késhey zimaní resmíy Kurdí" mamosta Emírí Hesenpúr be sipasewe le jhimarey 256y rojhnamey Rojhname laperrey 13, Séshemo 8-7-2008 wergírawe
