Zimaní Kurdí le astaney serdemékí tazeda (2)

Ferhad Shakelí, Hewlér post (15/12/2008)

Yekem: rénús u elfubé
Elf: rénús ya rastinúsí (Orthogiraphy)

Pashxanékí méjhúyí, be kurtí

Ferhad Shakelí, Hewlér post (15/12/2008)

Yekem: rénús u elfubé
Elf: rénús ya rastinúsí (Orthogiraphy)

Pashxanékí méjhúyí, be kurtí

Késhey rénús le zimaní Kurdída yekéke lew késhaney ke her le zor zúwewe zimanizananí Kurd hestíyan pé kirdúwe u he‌willíyan dawe careserí bo bidozinewe, bew amanjey ke bitwaniré wushey Kurdí be shéweyekí rastí wa binúsirét ke legell shéwey gokirdiní wushekanda u legell dengekaní zimaní Kurdída bigunjét. Díyare késhey rénús teníya pébestí deng (léreda mebestim fonetíke) níye, bellke péwendíyekí zoríshí be rézimanewe, be morifémí wushekanewe u be síntaksíshewe, heye.

Careserí késhekaní rénúsí Kurdí be komellé qonaxí jíyawazda téperríwe u karékí yekdest u yekgirtúysh nebúwe, cunke ne destgayekí síyasí u kargérrí u ne desgayekí ferhe‌ngíy nawendí nebúwe ta em hewilldan u careserane yek bixat. Wa pé decét zimanzananí Kurd, ya ew kesaney ser u karíyan legell núsíní Kurdída hebúwe, le péshda careseríyan bo konsunantekan dozíwetewe u duwatirísh bizwénekan (vawill ya vokal). Min capí yekemí ferhe‌ngekey shéx Yúsuf Zíyawddín Pashay Xalídíy Meqdisí (1842-1906)m laye ke sallí 1894 cap kirawe. Lewéda núser bo dengekaní (پ، چ، گ، ژ, /p/, /c/, /g/, /jh/) típ ya níshaney taybetí danawe. Renge emane zor giring nebin cunke péshtir lay Fars em típane hebún u Kurdísh cawí lewan kirdúwe, bellam sé níshane lew ferhe‌ngeda be lay minewe yekjar giringn؛ dengekaní (ڤ, /v/) u (ۆ, /o/) u (ێ, /é/) ke níshaney taybetí xoyan heye. Éme dezanín dengí (ڤ, /v/) le zimaní Farsíshda heye, bellam ewan her be (و, /w/) deynúsin cunke be hoy be duway yekdahatiní bizwén u nabizwénekanewe dekiré béhe‌lle bixuwénirétewe. Giringíy karekey Yúsuf Pasha eweye ke bo ewey erkékí zor nexate ser típí (w) hatúwe típí (ڤ, /v/)í bo derbirríní ew denge be kar birdúwe. Pém waye ewe yekemín capemeníy Kurdíye ke típí (ڤ, /v/)í téda be kar birabét. Yúsuf Pasha bírí leweysh kirdúwetewe ke bizwénekaní (ۆ, /o/) u (ێ, /é/) debé níshaney taybetí xoyan hebét, hatúwe ew dú típey bew shéweye núsíwe ke lejéyí ew killawey‌, ya ew (hewt)ey, éme emirro leser ew dú típey dadenéyín, ew (he‌sht)ékí le jhéríyanda danawe.

Nimúneyekí díke Ínjíl (baybill)í marqose ke terjeme Kurdíyekey sallí 1909 cap kirawe u lewéda wergérr típí (ڵ, /ll/)í be kar birdúwe. Le ber ewey ew beshey Ínjíl kirawe be Kurdíy Mukiríyaní u lew díyalékiteyshda, wek dezanín, be (xuda) degutiré (xwilla), kabira hatúwe (hewt)ékí ckoley leser típí lam (l)eke danawe u kirdúyetí be níshane ya nuwénerí fonémí (ڵ, /ll/). Pém waye eweysh yekem jare le capkirawékí Kurdída típí ya níshaney (ڵ, /ll/) be kar hatibét.

Emey léreda basim kirdúwe zíyatir péwendíy be fonémekan u ew níshananewe heye ke bo nuwénerayetíkirdiníyan le rénúsí Kurdída danirawin. Beshékí díkey giringí rénús péwendíy be morifém u síntaksewe heye. Rastíyekey eweye rénús ya rastinúsí ta radeyekí zor bestirawe be zanín u tégeyshtiní rézimanewe.‌ Ew kesaney ke le núsínda helle deken u rast nanúsin u tenanet duway rexinegirtinísh léyan her leser hellekaníyan derron u natwanin carey biken, le ber eweye ke sharezay rézimaní Kurdí nín.

Renge éme betewawí agadarí ew hewilldan u ríformane nebín ke be diréjhayíy méjhúy be Kurdí núsín karíyan bo kirabét. Hendé lew binema u níshanane le régey destinúse konekanewe be éme geyshtún u be hoy ewanewe tégeyshtúyn ke kesanék hebúne bíryan lewe kirdúwtewe Kurdí debé‌ con binúsirét. Duway billaw búnewey kitéb u rojhname be zimaní Kurdí ítir wéneyekí rúntirí ew pirosésí ríformkaríyeman bo mawetewe, wéneyekí capkiraw, ke degate dest xellkékí zortir. Duwatirísh katé le Kurdistaní bashúr zimaní Kurdí pile u statúsí zimanékí níwcerresmí ya resmíy wergirtúwe u komellé govar u rojhnamey pésheng billaw kirawinetewe, hewilldanekan cúnete cuwarcéweyekí resmí u fir awantirewe u binemakaní rénús be shéweyekí rúntir ro nirawin, ta degate sallaní damezraní korrí zaníyaríy Kurd le bexda u cend destgayekí díkey zanistí u ferhe‌ngí. Le enjamí ew caksazí u ríformaneda rénúsí Kurdí le seretay heftakaní sedey raburdúda ta radeyekí bash rék xira u jéyí xoy girt u ta sallanékísh duwatir lenaw beshí here zorí xuwénewar u núser u rúnakbíraní Kurdistanda pérroyí dekira.

Le seretay newedekanewe ferhe‌ngí Kurd u zimaní Kurdí u wushey Kurdí péyí naye serdemékí tazewe ke le hemú rúyekewe le raburdúy hezarsalley jíyawaze. Lem serdeme tazeyeda búyn be ashinay azadí, búyn be dostí serbexoyí u búyn be xawení níshtimanék, bellam zimanekeman, zimaní Kurdíman, dorrand u ferhe‌ngí Kurdíman duzéw kird u wushey Kurdíman le dest dercú. Éme eger le taybetimendíye ferhe‌ngíyekaní em serdeme wurd bibínewe detwanín be diréjhí qiseyan leser bikeyn u bepéyí jhimare u amar zor shit billéyín u lékollínewe péshikesh bikeyn. Eger bewurdí serinj bideyn debínín eme serdemí rúxaní ferhe‌ngí Kurd u he‌llweshanewey zimaní Kurdí ye. Dekiré lem rúweyshewe be shéwey jíyawaz díyardekan bixuwénínewe u enjamgiríy jorawjoríyan lé hellínjénín. Min ésta, lem núsíneda, ew hemú layen u díyarde natendirustane nakeme babetí lékollínewe u berawrd kirdin, bellke demewé le piley yekemda basí rénús bikem.

Nin nazanim le Kurdistaní emirroda jhimarey govar u rojhname u heftename u mangname u werzinamekan cende, bellam eger le bírm mabét, le jégeyekda xuwéndmewe,‌ le sésed berew jhúre. Min nazanim sallane cend kitéb cap dekirét, bellam bepéyí jhimarey pexishxane u núseran u dengubasí naw rojhnamekan bét, debé le dúhe‌zar kemtir nebét.‌ Lemaneysh bitrazé jhimarey ew kitébaney sallane le xuwéndingekanda, le seretayíyewe bigre ta duwanawendí, u le zanistge u peymangekanda dexuwénirén nakiré le dúmílíyon kemtir bét. Ésta em hemú kitéb u rojhname u govar u capemeníye bihéne pésh cawí xot, ewja bizane con‌ zimanékí lawaz u nexosh e, ferhe‌ngékí sade u rúturrejall u rénúsékí xuwar u gérr, wek con agir ber debéte púsh u pellash e, aweha berbúnete awez u hosh u bírewerí u wuzey dahénaní miroví Kurd, le xuwéndikarékí pénj shesh sallanewe bigre ta degate núserékí hefta sallan. Eme karesatékí netewayetí ye, eme ta’únékí ferhe‌ngí ye u petayekí zimanewaní ye. Eger jaran hemú duwakewtiní ziman u he‌jharíy ferhe‌ngíy xoman dekirde tawaní dujhminan u dagírkaran, emirro hemú pasawdanékí em léqewmane bíyanúhénaneweyekí dirozinane u hellxelletén u firíwderane ye. Min gelé jar u le zor derfetda wutúme u éstaysh deyllémewe, bé ewey naheqíyekim kirdibét, emirro le Kurdistanda yek take kitéb, yek take govar, yek take rojhname u heftename u mangname u werziname níye ke be Kurdíyekí rast u be rénúsékí rast núsirabét.

Min xom ke le mawey yanizde sallda govarí ”Mamostay Kurd”im billaw kirdewe, le seretawe na, bellam her nebé le nawerrastí ew maweyeda lebarey rénúsewe komellé enjamgirím la gellalle búbún ke le rúy zanistíyewe demtuwaní bergiríyan lé bikem u be núserékí Kurd, ke berhe‌mékí denard le govarekeda billaw bikrétewe, billém min rénúseke destkarí dekem u legell rénúsí govarekeda deygunjénim. Ésta eger temashayekí jhimarekaní mamostay Kurd bikeyt, debínít berhe‌m u namey zana u núseraní gewre u nawdarí wek Mes’úd Mihemed, Kemal Mezhe‌r Ehmed, Marif Xezinedar, Mihemedí Mela Kerím, Seyíd Mihemed Tahírí Hashmí, Shérko Békes u Letíf Hellmet u zorí díkeyan téda billaw kirawetewe.

Ke núserékí ezmúndar u shareza u zimanzan bíyewé dest bew binemayaney rénúsewe bigrét, ke le enjamí sallanékí dúrdiréjhí núsín u lékollíneweda péyan geyshtúwe, min rézí ew wístey degirm, bellam péyíshim xosh e gut u béjhékí zanistíy legellda bikem, bo ewey tébigem lew rúwewe con bír dekatewe u be ci shéweyek bergirí lew binemayane dekat. Éste búwe be neríték ke tenanet kolkexuwénewar u zirrenúserekanísh xewsh u nezaníy xoyan bewe desharinewe ke guwaye ewanísh bírí taybetí xoyan lebarey zimanewe heye u rénúsí taybetí xoyan pérroyí deken u debé rojhnamekan rézí rénúsekaníyan bigrin u destkaríy neken. Em derdeysh beshéke lew ajhaweyey destgakaní rageyandiní Kurdí dirustíyan kirdúwe. Le Kurdistanda éstake zíyatir le 300 rojhname u govar u mangname werziname billaw dekirétewe, bellam be hemúyanewe dú kesí zimanewan ya zimanzaníyan níye zimaní ew hezaran witar u ríportajh u shí’r u círok u lékollínewaneyan bo bikate Kurdí u rénúsekeyan be jorék bo rast bikatewe ke nekiré rexiney lé bigírét.

Qeyraní rénús u ew sedan u he‌zaran helleyey le tékstékí asayída bercaw dekewin hestékí wa lay min, wek xuwénerék u Kurdízanék, dirust dekat wek billéyí núserekan deyanewé piley wuríyayí u jhíríy xuwéner taqí bikenewe u nacarí biken xoy luxizí wushe he‌llekan hellbénét, ya nacarí ewey biken pena bibate ber hézékí nepení (hézékí xeybí)‌ ta bét be hanayanewe u destíyan bigrét u wushe rastekan be perjú (mu’jíze)íyek bixate méshik u dill u derúníyanewe. Díyare minísh dezanim u xoyshíyan, núseraní hellenús, dezanin ke meseleke ewe níye. Bellam ewey ke ewan nayzanin u nashíyanewé pé le nezanínekey binén, eweye ke ewan sharezay réziman u rénúsí Kurdí nín u ew Kurdíyey deynúsn Kurdíyekí rast níye u Kurdíyekí helle ye.

~-~-~-~-~-~-~-~-

Kotahí beshí 2