Jeladet Bedir Xan (1893-1951)

Mír Jeladet Bedir Xan (Kurdí: Mír Jeladet Alí Bedir Xan, میر جه‌لاده‌ت عالی بدرخان) le 26í awrílí 1893 le Qeyserí ke ew demí sharedéyíekí nizík Estenbúll bú cawí be diníya pishkút. Ew dúyemín kurrí Emín ‘Alí Bedir Xan u Saníye xanimí be recellek cerkez bú. Emín ‘Alí Bedir Xaní bawkí Jeladet kurrí Emír Bedir Xan bú ke le serubendí ímpiratorí ‘Usmanída síyasetimedarékí be néwbang bú. Jeladet zorbey jhíyaní xoy le Ferranse , Allman u Súríye da be ser bird. Ew le zankoy Estenbúll xuwéndí u lewé le beshí hqúq da pley mastirí wergirt u le Múníx diréjhey be xuwéndin da. Le Urrúpa legell korru komellí xuwéndewar hells u kewtí dekird u zimananí ‘Errebí, Tirkí, Kurdí, Allmaní, Ferranse dezaní u egerí ewe heye Yonaníshí zaníbé .

Ewe be bashí be bellgewe sellmawe ke Jeladet u bira ckollekey Kamiran ‘Alí Bedir Xan (1978 – 1895) le mawey sallí 1919 da hawrréyíetí meyjr Nuwél yan kird le geshtekey be Kurdistanda. Noél serkirdeyekí hewallgirí Birítaníyayí bú u lew geshtane da erkí serekí ewebú barudoxí pékhénaní neteweyekí fermí Kurdistan hellsengéné. Meyjr Noél her ewendey ke layengirí Kurd bú, awash dijhí kemallíst bú.

Mistefa Kemall ke agay le hells u kewt u calakíyekaní Jeladet u birayekey Kamiran hebú, be heq ewaní tawanbar kird bewey dijhí bizútinewey kemallístí bin le Anatollí. Katék kemallístekan le sallí 1923 komarí Tirkíyeyan rageyand, Jeladet ewéyí bejéhésht u cú bo mísir.

Ser le pénawí u xobext kirdiní Jeladet bo nasíonalízimí Kurd le jhíyaní binemalleyída reng dedatewe. Hawserekey Rewshen xanimíshe, ke ewísh le bedirxaníyekan bú le serubendí damezraní komarí Tirkíye da (24 – 1920 ) le Súríye le calakíyekaní nasíunalístí Kurdí da beshdarí kird.duway kocí duwayí Jeladet le rúdawék le sharí sham le sallí 1951 da , Rewshen her wa pishtíwaní le nasíunalízimí Kurd dekird. Jeladet u Rewshen dú mindallíyan hebú؛ Jemshíd u Sínem xan.

Le sallí 1821 bapírí Jeladet , emír bedirxan mírí botan bú. Ew le toremey binemalleyek bú ke pishtí degeyshtewe ew serdemayyey ‘Ebidul’ezíz, kurrí xelífe ‘Umer, binaxey sharí Jizírey íbiní ‘Umerí le tenísht comí díjle darrisht. Lew demíyewe ew share bú be pétextí mírinishíní botan.

Le sertaserí sedey 19 yemda, bírokey níshtimanperwerí Kurdí le néw nejíbzade Kurdekanda ke be zorí milí le ‌Qustenteníye ragírabún regajhoy dekird, u ewan le sallí 1887 da birríyaríyan da rojhnameyek be mebestí geshandinewey hestí neteweyí u behéz kirdiní bizútinewekeyan billaw bikenewe. Le ber ewey le néw xakí Tirkíye da ew derifete nebú, Míqdad ‘Alí Bedir Xan (Míqdad beg) derbazí qahíre bú u le wé yekem rojhnamey Kurdí be néwí Kurdistan billaw kirdewe. Le ber nebúní elfupétkeyekí roníshtú u he‌r weha bishéwéní u allozíyekí gishtí ke ew serubendí le gorréda bú ta 22í awrílí 1989í xayand ta yekem jhimarey Kurdistan cap derkewé. Míqdad Bedir Xan zor jar rúy le swilltaní Estenbúll na rége bida rojhnameke le Estenbúll cap bikré, bellam qet willamékí eréyíní pé nedirawe. Le mawey 4 sall jhíyaní xoyda, Kurdistan, le shuwéní jíyawaz cap dekira, le Mísir, Ínglístan u dú jhimarey duwayín jhimarey 32/31 le 14í marsí 1902 le swís cap kira.

Behézbún u destellat bedestewe girtiní "komítey Ítíhad u Terreqí", u billaw kirdinewey qanúní bincíneyí Tirkíye le layen ew komíteyewe karékí way kird binemalley Bedir Xan bigerrénewe Qustenteníye, u le sallí 1908 da nasíunalíste Kurdekan komelleyekí síyasíyan be néwí (Kurdistan Te’alí u Tereqí Jem’íyetí) pék héna, ke Emín ‘Alí Bedir Xan, babí Jeladet, damezrénerí bú. Ew rékxirawe ye twaní bo maweyek be ashikrayí calakí bika u le layen tirge genjekanewe destí weber nedehat. Bellam le sallí 1912 Kurdekan hestíyan pékird kumítey ítíhad u tereqí lébirrawe serkutíyan bika. Boye rékxiraweke destí kird be karí nihéní u endame serekíyekaní, u le wane Emín ‘Alí Bedir Xan cún bo henderan. Katék Mistefa Kemall destellatí bedestewe girt, way le Kurdekan geyand ‌deyewé síyasetékí lébiral weber bigré be mebestí tuwandinewey gisht Kurdekan le Tirkíye le netewey Tirk da.

Binemalley Bedir Xan dísan nacar man Tirkíye be jébhélln u bicne tarawge, ewan maweyek le Ferranse u Allman dejhíyan. Le sallí 1927, le konfir ransékí Kurde nasíunalístekanda, bo rékxistiní calakíyekaní bizútinewey Kurd komíteyek be néwí xoybún damezra. Jeladet ‘Alí Bedir Xan wekú yekem serokí ew komíteye hellbijhérdira.

Jeladet Bedir Xan le cawpékewtinékda legell debilíu. Jey Élfínston gutúye bo ewey bitwané le tarawge guzeraní jhíyaní xoy dabín bika, debú kar bika, u wekú baxewan, garsoní céshtxane, spíkar u pétcn le capxane karí kirdúwe. Kar le capxane u férbúní pítcní yarmetí pékird bo ewey bitwané le sallaní duwatir da ke le sham dejhíya be tené gowarékí Kurdí؛ hawar cap u billawí bikatewe.ew hawarí be shéwazí jzírí, yekék le rawéjhekaní Kurdíy serú u be elfupétkeyek ke le ser binemay dezigay rénúsí latíní dayhénabú denúsí. Ew elfupétkeyey ke ésta búwe be rénúsí stendardí Kirmanjíy jhúrú. Ew le hawar da waney rézimaní be néwí " bingeha rézimané Kurdí" billaw dekirdewe. Hawar le dú serubendanda le néwan 1932 ta 1935 u le 1941we ta 1943 billaw debúwewe.

Ew elfupétkeyey Jeladet bo núsíní zimaní Kurdí (shéwazí Kurdíy serú) dayhénaw héshtash le néw axéweraní Kirmanjíy serú da dekar dekiré cendín kemukúrrí heye, be taybetí nebúní níshane bo héndék dengí ke le shéwazekaní díkey Kurdí da hen u le elfupétkekey wída nín. Bo wéne /r/í qellew u /l/í qellew:‌ wushey ‘ker’ be manay guwédiréjh u ‘ker’ be manay kesék ke nabísté eger fonémí kotayíyan wekú yek binúsiré wata taq u jút debé, wushey ‘gel’ be manay merdm u ‘gel’ be manay néwaní língísh ke fonémí séyíemíyan jíyawaze. Herconék bé gisht billaw kirawe u calakí Kurdekan katék feranseyyekan súríyeyan be jéhésht qedexe kiran. Ewan bé ewey híc mafékí taybetí bo Kurdekaní bashúrí rojhawa le cuwarcéwey dewilletí taze damezrawí ‘Errebíy Súríye da desteber kirabé ewéyan bejéhésht.

Jeladet tékosha bo hawkarí legell‌ zanayaní Kurdí díkey serdemí xoy ke ewanísh le hewlí dahénaní rénúsékí nuwé da bún bo núsíní Kurdí. Eger ew lew tékoshaney xoyda serkewtiba, be egerékí zor ésta Kurdekan xawení elfupétkeyekí bashtirí Latíní debún. Sebaret bew babete, le willamí xuwénerewíyekda ke lemerr zimanékí núsíní yekgirtú, u hawkarí legell zimannas tewfíq wehbí pirsíyarí lédeka, le gowarí hawar da away willam dedatewe:

"bellé éme dezanín ke zimannasí be qímet u héjha mamostay giramí tewfíq wehbí begísh le ser binemay ‌ pítí latíní elfubétkeyekí saz kirdúwe.péshtir le shamé rojhék éme yekitríman bíní elfubétkekaní xoman be yekdí níshan da u le ber yekman ronan. De naw ewan da jíyawazí hebún. Min hate serm destibejé her dú elfubétkekan lékdeyn u le herdúkíyan elfubétkeyekí nuwé amade keyn u billawí keynewe. Ew demí destebiray miní xoshewíst u giramí deygut héndék le ser elfubétkekey kar deka. Boye íme yekkirdiní elfupétkekaní xoman wedawxist.

Duwaye Tofíq Wehbí beg cúwewe ‘Éraqé u teshqelley naxosh qewima ke hemú kes péyan dezané. Bawekú ewesh min cend jaran namem bo núsí bellam willamí nedamewe, duwaye zaním namekaní miní be dest negeyshtibún. Her le ber ewesh derkewtiní hawar wedirengí kewt. Hawar le mangí gwillan da derkewt. Min karekaní hawarm le 26y jhanivíyey 1931 da tewaw kird u wam danabú le seretay mangí févríye da billaw bétewe, min cuwarjar cawerrém kird, ke legell destebiray xom dest le naw destí yekitr da elfupétkeyey ewto derxeyn ke rége le hemú nakokíman le dahatú da bigré‌. Bellam her wek le serewe da gutim willamí min nedehatewe. Ídí nem detwaní cídí cawerré bim, boye éme destiman kird be der xistiní hawar u elfubétkey xoman be Kurd u béganan nasand.

Emirro shitékí amade kiraw le gorré da heye, elfubétkeyek u govarék. Be bocúní min bo emiro karí here bash u rast eweye ‌ éme hewlí xoman bideyn u ew elfubétkeye pésh bixeyn ta ew rojhey ke hel u merj le gorríní zíyatir nebé híc régeyekman bo nahélétewe.

Legell eweshda min debé jarékí díkesh billém éme hemíshe layengirí yekétín u amanjí xebatí éme yekétí ye. Éme be hengawí qaym u pitew berew amanjí xoman decín u ranawestín. Cunkú dest pé kirdinman wedirengí kewtúwe, éme natwanín her wa caweré bín. Gelék spasí pírotí berríz dekem ‌em derifetey rexisand bo rúnkirdinewey ew babete.

(Jeladet ‘alí bedirxan, Hawar, jhimarey 9, 30 séptambirí 1932 (lére deqí tewaw be Kurdí serú bixuwénewe)

Jeladet be der xistiní hawar u ronahí – ke emey duwayíyan wénedar bú – héz u twanay xoy le ser berewpéshbirdiní kultúrí Kurdí ko kirdewe, ew be webír xistinewey folkilor u nerítí kewinaray Kurdekan bo yekétí kultúrí ewan tédekosha.

Mír Jeladet Bedir Xan lew bawerre da bú ‌zimaní Kurdí deruwékí serekí degérré bo yekgirtiní Kurdan le pénaw mafí díyaríkirdiní carenúsí xoyan. Ew le serubendékda dejhíya (duway sherrí jíhaní yekem) ke Kurdekan peyta peyta derifetíyan le kís dabú bo damezrandiní willatí le merr xoyan ewesh le ber ewey ‌yekdeng nebún. Ew le willamí xuwénereweyekí díke da sebaret be pirsí níshtimaní gewre Kurdistan denúsé:

"her wek min péshtir gutúme yekétí netewey Kurd be yekétí zimaní Kurdí pék dé. Péshshertí zimanékí yekgirtúshe, yekétí elfupétkeye. Boye zana u xuwéndewarí Kurd debé rénúsékí ewto péshbixen ke rége bida be axéweraní hemú díyalékite Kurdíyekan bo ewey ew dezigay rénúse bekar bihénin."

Jeladet ‘Alí Bedir Xan, Hawar: jhimare 9, 30y séptambirí 1932 (lére deqí tewaw be Kurdí serú bixuwénewe)

Le duway kotayí sherr, Jeladet her le Sham mayewe, bellam birayekey kamiran cú bo parís u lewé yaneyekí kirdewe bo lékollínewey Kurdí bew híwayey ke pirsí Kurd le jíhaní rojhawa da her wa be zíndúy biménétewe u le bír nekiré. Kamiran dawxuwazínameyekí nard bo skirétérí netewe yekgirtúwekan u daway lékird pirénsípekaní jarrinamey atllantík u beyaninamey netewe yekgirtúwekan lemerr kemayetíye Kurdekan le Tirkíye, Éran u ‘Éraqísh recaw bikré. Yekem nexishey fermí Kurdistan le layen yaney lékollínewey Kurdí u rékxistiní Kurdíy xoybún le 30í marsí 1945 péshikésh be konfir ransí sanfir ransísko kira.‌