Kurd u késhey ziman

Jemal NebezJemal Nebez
Ellmaníya, Berlín, 06/06/2006

Ewey rastí bé, zorim pé naxosh e ke lem kateda em wutare be nacarí denúsim, cunke xeríkbún bem basewe, dúrim dexatewe le ber‌namey karí éstam, ke péwendí be zimanewaníyewe níye. Hoy em nabedillíyesh eweye, deméke geyíshtúmete ew bawerrey ke ziman, jhérxaní netewe níye. Wek zor kes péyanwaye ke eger hatú neteweyekí jhérdest zimanekí le dest neda ewa ew neteweye he‌r deméné u detuwané le réy zimanekeyewe, xoshí rizigar bika.

Jemal NebezJemal Nebez
Ellmaníya, Berlín, 06/06/2006

Ewey rastí bé, zorim pé naxosh e ke lem kateda em wutare be nacarí denúsim, cunke xeríkbún bem basewe, dúrim dexatewe le ber‌namey karí éstam, ke péwendí be zimanewaníyewe níye. Hoy em nabedillíyesh eweye, deméke geyíshtúmete ew bawerrey ke ziman, jhérxaní netewe níye. Wek zor kes péyanwaye ke eger hatú neteweyekí jhérdest zimanekí le dest neda ewa ew neteweye he‌r deméné u detuwané le réy zimanekeyewe, xoshí rizigar bika.

Ba zor dur nerroyn ewete Qíbtíyekaní Mísir ke méjhúyekí cend hezar salleyan heye u zimanekeshyan mawe, legell ew‌eshda, bindestí ‘Erreb in. Xo eger le ser ayíní Díyaní nebúna ye u, ‘Errebekaní Mísir musllman búnaye, ewa demék bú le néw cúbún. Subibekaní ‘Éraqísh ke be Mandayí nasirawin, neteweyekí yekjar konin, zimanekeshyan héshta mawe, le gell eweshda, jhérdestey ‘Erreb in u ewey ta emrro parastúní, zimanekeyan níye, bellkú eweye ke ayínékí jíyawazyan heye le ayíní ‘Errebekaní ‘Éraq. Be pécewaney ewanewe, Cúlekekan, setan sall bú, derbederí wullatan bún u, le her wullaték be zimaní xellkí ew wullate qiseyan dekird, kecí tuwaníyan bibne xawen dewllet u, zimaní koní le dest cúyan, ser le nwé bijhénnewe.
 
Eré ziman jhérxaní taybetkarekaní netewe níye, bellkú serxaní ew taybetkarane ye. Parastiní ew serxane, péwístí be jhérxanék heye ke le ser bincíneyekí pitew ragír kirabé. Ew jhérxane, le rojhí ewrroda, sa, yan saman dewlletékí serbe xo ye, yan qewareyekí waye, ke le sinúrí jugrafíyay ew zimaneda, deselatékí ewtoy hebé, ke zimaneke biparézé u geshebida péy. Kurd ewrro ew samane serbexoyey níye, ewey heyetí le beshékí Bashúrí Kurdistanda, birítíye le belemékí súkelley bé bayewan (shra’), kesísh nazané keyné tewijhmí shepolí hellkirdúy aw, be hoy keshtíye zebellahekaní dewru‌pishtíyewe, nuqmí zeryay deka. Ew deselate Kurdíyey heshe, híc xizmetékí lem rúwewe nekirdúwe.
 
Ja durust kirdiní samanék yan qewareyekí le saman cú, ke ziman le lenéwcún biparézé, ber le he‌mú shiték, péwístí be búní gíyanékí neteweyí hoshyarane heye, ke péwendídaraní ew neteweye wa lébika, hest be berjhewendíyekí hawbesh u carenúsíkí hawbesh biken u lew réyewe, búní nasnameyekí hawbesh be péwíst u mafí xo bizanin u, ewja, be shéweyekí herewezí u tékoshínékí néwxoyí, hewillbiden boy. Díyare ew hestesh be bé roshinkarí (tez’íye) yekí zanstaney shélgír nayete kaye. He‌r le ber emeshe ke ez deméke xeríkí babetí roshinkarím u sererray hemú berhellist u tegere u cal bo hellkendinék le layen Hízb hízbéníkeranewe, ke búnete bellay serí Kurd, her yekeyan be tepill u zurrnay zordarék helldeperré u be demék u he‌zar dem basí azadí u démokrasí deka, kecí, bekirdewey rojhanesh dijhí sadetirín tége (mefhúm)í démokirasí u azadíye, a, lem cirre dúkellí bazarrí gew jétífiroshí be nirxí níshtimanperwerída, demewé derd u kwérewer‌íyekaní komellgey Kurdewarí u, karesatekaní dewruberí u jíhan, berrastí u bé kemúkúrtí u péwenan u, bé gwédane ragirtiní dillí kes, bixeme berdem raste xellkeke, bo ewey híc nebé, eger bituwanim, jhimareyek le newey nwé, wa lé bikem ke azadane, be méshkí xoy bír bikatewe u, babetane penje bixate ser nexoshíyekaní komellgekey, ídí, be dir‌o u delese u físhallí ewane bawerr neka, ke be saxtekarétí bo xobijhéní, hewllí gorríní méjhúy Kurd deden u, tenanet dírokí dwéné u péréshí, ke be ber cawí hemú‌manewe téperr búwe, deyshéwénin u, deyanewé, ewey ke Kurd destíkewtúwe u, setíyekí ew qurbaníye gewreye níye ke Kurd dawétí, bikene berubúmí "xebat"í xoyan u, ew rastíye le xellik bisharnewe, ke ewey éste he‌ye u, kesísh nazané, keyné Enfalékí dí le Kurd dekrétewe, le rastída enjamí helumerjékí takhe‌llkewtúy néwneteweyí búwe, nek "xebat"í wan. Xo eger Sedam, le lútberzí xoyewe, pelamarí Kuwétí nedaye u, pashan gewjétíy ramyarí, neygeyandibaye ewey Emríka pelamarí‌ bida, ewa Sedam heta mirdin serokí ‘Éraq debú, pash xoshí, kurrekaní jéyan degirtewe, ew helle, her le ser xo u, besayí cawcinokí bazrgananey dewllete píshesaz‌ekanewe, cekí etomíshí be durustkirdin dedaw, Bashúrí Kurdistaníshí, tenanet be Pénjwéníshewe dekirde ‘Errebnishín u, hezaran macu‌múckirdiní Sedamísh, púlékí qellpí ne de héna.
 
Ez, rast demewé, ew síyasete cewashekaraneye bepend bikem, ke hezaran kirékarí Kurd, békar u birsí, be kolananda desúrrénewe, kecí réded‌ré be hezaran ‘Ereb, benéwí kirékaríyewe, le Kurdistanda xoyan níshtejé biken u, jé be kirékare he‌jharekaní Kurdistan léjh biken. Manewey diréjh‌xayeníshíyan debéte hoy gorríní dímogirafíyay Kurdistan. Ez, demewé ew síyasete bepend bikem ke hízbekan, be bone u bé bone, basí mafí jhinan deken, kecí her rojhe na‌rojhék, kicék, yan cend kicékí Kurd, be agirí pirémz desútén, yan xoyan dekújhin, yan le ser ewey ke néwyan nawe "namús"u "kirrínewey awrrú" xwényan derrjhénré, karbedestaní hízbekan qurruqep deken léy u, bikujhekanísh wek berzekí banan boy dedercin. Ez, demewé ew síyasete bepend bikem, ke be milwén parey Kurdistan, bé lépirsínewe, be fermaní takekes, bemla bewlada texshupexish dekiré u, miroví gejer gujer u lirifléder, le wullataní derewe, be néwí "dostí Kurd"ew‌e bangésht dekirén bo Hewlér u Silémaní, be taybetí bo Hewlér u, ewanísh, pash cend pesndanékí diroyíney xoyan u, serkirdekaní hízbe deselatdarekan, míwandaríyekí pashayane dekirén, be gírfaní pirrewe degerrénewe, bé ewey híc súdékyan bo dozí Kurd hebúbé, le qisey zil u xirapekarí beramber Kurdí serbexo bewlawe, tenanet hendékíshyan zíyanyan hebúwe bo dozí Kurd le derewey Kurdistan. Her bo nimúne, híwa he‌ye komellékí cend kesí pékewenawe, ke híc deselatékí le Ewrupa nebúwe u níye, le billawkirdinewey cend bilavokék pitir, yan cúne xopéshandanékewe legell hízbék yan komellékí Kurdí, le ber kemí endamekaní ke bepenjey dest dejhmérdirén, kecí sallaní sall xeríkí ewe búze, Kurde ézídíyekan, ke resentirín Kurdin, be gelékí "jíyawaz le Kurd" bidate qelem, yan nexisheyek bo Ermenistan billawbikatewe, ke he‌mú Bakúrí Kurdistaní tébixa. Bellam ke decéte Kurdistan, wek parézerí Kurd, berewpírí decin u supasí deken. Eme le katéda, ke hunermendékí Kurd, yan zanayekí Kurd, yan kesétíyekí xizmetguzarí Kurd, ke rrézí xoy degiré u, mastaw bo deselatdaran naka, eger réy bikewéte Kurdistan, nek her gwéy nadrété u bes, bellkú xirapekarísh dekré le dijhí. Xo eger hatú rexineyekí reway girt, ewa wek dujhmin temashay dekrét.
 
Kabrayekí Qíbtí Mísirí, ke néwí Se’dedín Ibirahím e, guwaye yekéke lew kesayetíye nasirawaney Mísir, ke le berhellistkaraní rijhémí Husní Mubarek u layengiraní sístemí dímokirasíye, guwaye be "dostí Kurd" dedréte qellem, le éwarey rojhí 24/6/2005 u, le telefzíoní "Elmusteqíle"da ke be milwénan ‘Erreb temashay deken wutúwéjhí legell serwer Jewad Mela dekird. Ke héjha jewad, basí gelkujhí le Kurd kird le ‘éraqda, ew yekser be túrreyíyewe he‌llídaye u gutí : "ewe gelkujhí nebúwe". Eme le katékda ke tenanet yekék le nwéneraní "Berey Tirkumaní" ke ewísh lew zutúwéjheda beshdar bú, gutí ez pishtgíríy berréz Jewad Mela na‌kem, bellam lem shiteda hawdengim legellí, gelkujhí búwe u be qise nashardirétewe.
 
Ewja éste werin temashaken, eger yekékí wek Se’dedín Íbirahím "dostí Kurd" bé, aya Kurd péwístí be dujhmin heye, karbedestaní Kurd?!
 
Ez demewé ew pirsíyare bikem, bizanim con héndék le karbedestaní em dú hízbe, ke ta cend sallék lemewber, wek Kurd debéjhé " shéwí shewyan nebú", wa le pirr, búne xawen zewí u dúkan u koshk u otombélí giran u parey zor ? xo, emesh her pirsíyarí min níye, eweta karbedestékí gewrey "Yekétí"sh ke kak Newshírwan Mistefaye, ewísh her basí deka u dijhí gendellí qise deka. Bashe, kak Newshírwan, toyek ke ewe dezanít, xuwash hellnagiré, her gunahék bixréte estoy to, kes natuwaní tawaní dizétí bixate estot u, lem rúwewe dawént pake, xoshim emem be xot gut, to bocí lem kare nakollítewe ? fermú, ke to ewe delléyt, azago u aza meydan, were eme bixere dadge, bocí nayxeyte dadge ? berber‌ekaní gendellíy berréweberétí her be qise nabé, bellkú be kirdewe debé. Kesék bíyewé le dijhí narrewayí kar bikat, debé dillí héndék kesísh le xoy béshéné. Eweta, ez, ke em qisane denúsm dillníyam héndek kes dillyan déshé lém, héndekísh aferínim deken, tosh gwémedere ewaney le dijhit dewestin, heste bico wézey qefeyan u, wek "ustad" Beshír Mushír deygut " qefeyan … ."

Ez demewé ew síyasete bepend bikem ke be diro basí " yekgirtinewe " u, pitir le "yekgirtinewey Partí u Yekétí" dekiré, wek ewey lewe pésh em dúwane yekbúbin, ewja le yektir tirazabin u, ésta " yekíyangirtibétewe ", nek ewey " rékkewtibin " le ser dabeshkirdiní deselat, ta sherr le néwanyan taze nebétewe, cunke dezanin tazebúnewey sherr, mirdiní her dú‌layane. Bashe, éste, ke eman basí " yekgirtinewe" deken, bocí wezaretekaní darayí, péshmerge, dade u néw‌xo, wa be " dú filícqaneyí" mawnetewe? keyné debine yek? keyné Kurdistan leshkrékí neteweyí yekgirtú, dezgey asayshékí dímokrataney yekgirtú, dadgeyekí serbexo, darayíyekí ronak u bé‌dizí u gendellí debé? keyné gishtpirsíyek dekré le gisht néwcekaní Bashúrí Kurdistanda, ta bizanré xellkí Bashúr, ci birryarék deda bo carenúsí xoy, ewa ew ‘éraqey detanewé durust bét, le gíyanelladaye. Xo, eger Bashúr bew gishtpirsíye, serbexoshí destnekewé, ewa bellgenameyekí dekewéte dest, ke wa duwarrojh bo daxuwazí mafí xoy pisht bibesté péy.
 
Ez demewé, ew síyasete bepend bikem, ke em dú hízbe deselatdare, be he‌zar caw bo Kerkúk esirín debarénin u, be " dillí Kurdistan " u " Qudisí Kurdistan " deydene qellem, kecí le batí nexsheyekí yekgirtú, bo awedankirdinewey Kerkúk, dabín kirdiní xanú u kar bo léqewmawaní Kerkúk u ewaney le jhér xéwetda dejhín u, xizmetékí firawan be Kerkúkíyekan, be kúrd u Tirkuman u he‌mú regezekaní díkeyewe, lewésh her xeríkí hízbhízbénen. Tenanet dú jore pirogramí xwéndin u dú jore rénús u dú jore perwerdey jíyawaz deben berréwe le qutabixane Kurdíyekanda. Be qisey zilísh, hícyan ne héshtúwetewe u, basí " Zimaní Yekgirtúy Kurdí " deken …

Ewja ke ésta hatíne ser‌ babetí ziman, demewé béjhim, ewey way le min kird em wutare binúsm, ewe bú her lem rojhnameyeda "Mídíya" yekék le waney búwe be endamí "Korrí Zanyarí Kurdistan ", le barey zimaní yekgirtúy Kurdíyewe gutibúy, ne korrí zanyarí Kurdistan, ke éste he‌ye u, ne " Korrí Zanyarí Kurd " ke le Bexda hebú", híc bernameyekyan bo em babete "zimaní yekgirtúy Kurdí"ne búwe u níye, ewaney lem buwareda kar‌ deken, héndékyan jéy bezeyí péhatinin, le yek shéwe axawtiní Kurdíy sharekeyan, yan gerrekekeyan bew lawe, shitékí tir le Kurdí nazanin. Ta ére karí min níye le serí birrom, debé endamaní "Korrí béberiname" ke xoy yekéke le endamekaní, weramí em rexneye bidenewe, conke bezimékí xoshe, mirov karbedestísh bé u berhellistkarísh bé !! bellam pash eme hatúwe, bé ewey néwí min biba, kewtúwete pelamardaní min u gutúyetí: "pisporrí zimanewaní heye, le ber sherr firyay pisporíyekey nakewé, her xeríkí topbaraní xest u xollí hízb u serkirdey Kurdíye ". Em pelamardere, her lew wutareyda, basí " xér u bér " y dú hízbe gewreke lebarey zimanewe, degérétewe boman ke lew‌berulemberí sheqamí Rehímaway Kerkúk, Partí u Yekétí dú jor pirogram, Hewlérí u Silémaníyan be ser Kerkúkíyekanda sepandúwe, kecí rexney reway min le síyasetkaraní dú zilhízbeke be " sherre gerrek " u " topbaraní hízb u serkirde Kurdíyekan " dedate qellem. Ez namewé zor le ser em base birrom, ba ewaney deyanewé ew kesane binasin ke kirdewey nahe‌q be petúy shirr dadeposhin, mallperrí Kurd Bún www.kurdbun.de  bikenewe u, seyrékí ew " pashgotin "e biken ke bo " Kurdistan u Shorshekey "im núsíwe ewsa tédegen ké le ser heqe u ké le ser nahe‌qe.
 
Éste eger mebest le zimaní yekgirtúy Kurdí, ewe bé ke hemú Kurd be yek shéwezar qise biken, nek her bo Kurd, bellkú bo híc gelékí em jíhane necúwete ser u nashcéte ser. Bo búní zimanékí yekgirtú, debé rézimanékí yekgirtú bibé bo shéwazekaní zimaní Kurdí, yek rézimanman níye takú hemúyan bixate cuwarcéwey destúrékí yekgirtúwewe. Emesh le kirdin nayet, bellam dekré zimanékí yekgirtú, bo núsín u qisekirdiní fermí, durust bkiré, ke wek zimaní díwaní (resmí,hikumí) le pall shéwezarekanda bekar bihénré u shéway geshepékirdin bé, em zimane díwaníyesh, debé le ser bincíney lékolínewe u ‌twéjhíneweyekí kúr (qúll)í zimanewananey hemú shéwezarekaní Kurdí u zimane xizmekaní béte berhe‌m. Le pertúkí "Zimaní Yekgirtúy Kurdí" ke capí yekemí le sallí 1976 da bilawkirayewe u, jarekí dí le Mehabad le 1979 da cap kirayewe u, lew wutaremda ke be zimaní Ellmaní, le jhér néwí
" Zimaní Núsíní Kurdí " le ínísiklopídíyay éraníka ( Acta Iranica ) le sallí 1975 da ke le Leiden (hollende ) bilaw kirawetewe, gelék péshníyazim xistúwete ber caw, ke hendékí le layen xellkewe pérrewí dekirén. Bedaxewe pash ew ber‌he‌me, híc kesék ta éste, híc babetékí nwéy nexiste ser ew base, her cende (30) sall be ser ew karaneda téperríwin.
 
Hénane kayyey zimanékí yekgirtúy fermí, bo karubarí díwaní (resmí), debé le layen deselatékí fermanrrewawe pishtgíríyekí tewawí lé bikré, takú gisht layek bekarí bihénin, eger‌na bextí serkewtiní nabé. éste eger béjhim, em dú deselate Kurdíye ke 15 salle he‌n, híc hengawékyan nehawíshtúwe lem bareyewe, bigre qillíshyan be dirextí zimaneke birdúwe, eme ne sherregerreke u, ne topbaraní ser kirdekaní Kurd. éwe werin gwé le qise der‌birrínekaní hendék lew kar‌bedese gewrane bigrin ke le telefízíonekanda deyfermún, ew deme deybínin, eger, ‘Errebékí Kurdí nezan gwébigré léyan, zor‌bey zorí qisekaníyan tédega : " teb’en, m’elesef, ‘ela esas , íhtimam, wehdey wetení, ‘uzwí qíyadí, muhasebe,ejhezey tibí, musayerey, mesref zira’í, bé‌kefaetí, bé ‌ítila’í … u setan wushey lem babete …. íla axírhí …. Ke berambere Kurdíyekaníyan, qutabíyekí qutabxaney seretayí deyanzané. édí zimaní yekgirtúy Kurdí, eger durustísh bé, con bicéte néw "umúrí resmíyewe ", le bertan mirim ? a lére da demewé beserhaték bigérrmewe ke le serdemí shorrshí Eylúl rúydabú, katék beréz ‘Ismet Sheríf Wanlí, wek nwénerí shorsh le derewey wullat, legell rojhnamenúsékí Ewrupayí decí bo Kurdistan. Eme lew kateda debé ke le néw rízekaní partída nakokí hebú rewanshad, Mela Mistefay Barzaní, weramí pirsíyarékí rojhnamenúsekey dabúwewe, ke ‘Ismet Sheríf neywístibú bew shéwe repúrraste bo rojhnamenúsekey bika be Ferensí, le ber ewe, kabira pirsíyarekey dúpatkirdibúwe, emjaresh ‘Ismet be tewawí téyínegeyandibú. Serok Barzaní, hestí bewe kirdibú ke shiték heye, be ‘Ismetí gutibú, wa díyare ew míwane bash ténaga. ‘Ismetísh gutibúy : " natuwanim téy bigeyénim " leweda Barzaní be ‘Errebí be ‘Ismet dellé (conke ‘Ismet ew serdeme híc Kurdí nedezaní ): Iza antum leyse bí-ístíta’etíkum en tefhemuwa zeyfuna haza elshey elbesít felímaza latedxelún elmedrse elíbtíday-ye?"

Ez, lére da nacar‌ deménim, em qiseyey Barzaní rehmetí dúbare bikemewe u, béjhim : bashe, jenabí karbedest, ke berrézt kirawít be karbedest u naní Kurd dexoyt, bocí jaré nacíte qutabxaney seretayí, ta Kurdíyekí rewan fér‌bibít ? ewja, eger Kurd bíyanewé zimanékí yekgirtúyan hebé bo núsín u karubarí díwaní, debé ber le he‌mú shiték ekadémíyayekí rastíne bihénine kaye, ke endamekaní be nasnamey hízbayetí, yan " bellé qurban " nebúbine endam, bellkú be nasnamey zanistkarí u hunerwerí. Péwístí búní ekadémíyayekí lew jore, bo hénanedí zimanékí yekgirtú, wek péwístí búní tépí shanoye bo binyatnaní sínema. Ew ekadémíyayesh, debé le layen deselatékí dewlletíyewe pishtgirí bikré, eger‌na berhe‌mekaní her le sinúrí xizmetí zanistda deméninewe. Ewesh le taqíkirdnewewe debéjhim. Conke éme, cend mirovékí zanistkarí derewey wullat, lewane : Diktor Baram Resúll ke néwbangékí jíhaní heye, le zanistí dermansazída u, pirofísorí zanistgey Uppsala ye le Swéd, legell Feylesúf u fízíkzaní gewrey Kurd, rewanishad Mihemmed Leyla, xawení tíorí "masízim " le fízíkda u, méjhúzaní Kurd Diktor Kemal ‘Elí u, bijhíshkí nijhdar (jerah) rewaishad diktor Hesení Hísamí u endazyar u síyasetkar berréz Birúsk Ibirahím u, wergérrí berréz Fexirí Selahshorr u, abúrízan Diktor ‘Isam ‘Ezíz Sheríf ( kurrí síyasetkar u dostí be néwbangí Kurd rewanishad ‘Ezíz Sheríf u, cend hawkarékí díke, le mangí Abí 1985 da le Swéd, ekadémíyayekman damezrand be néwí " Ekadémíyay Kurdí bo Zanist u Huner " u, legell téperr‌búní katda, cend berhe‌mékí xoshman billawkirdewe. Bellam, her ewende he‌wallí damezrandiní ekadémíya billaw búwewe, jhimareyek bazirganí síyaset, ke sallaní sall bú le Ewrupa bún, bellam, le híc kunékewe díyar nebún, be fítí (YNK)  kewtine sazdaní shiték ke péyan degut " ekadémíyay Kurdí ". Eman kewtine xirapekarí beramber be éme u, dawakirdiní ewey " ba ekadémíyakaní Kurd yekbigrin ", emesh be níyazí ewey éme ew bazirganane, ke híc péwendékíyan be zanistewe nebú u, rabirdúshyan gelék pelley reshí péwe bú, bíyanxeyne néw xomanewe, ta bikewne ajhawegérran, bellam éme le ser karí xoman royshtín. Ewan le péshewe péyan wa bú, em karey éme parey tédaye, duwayí ke derkewt boyan, nek parey tédaníye, bellkú éme debé xoman pare bideyn u, pareman deda, her zú tuwanewe u gorryan win bú. Ewja, ke Korrí Zanyarí Kurdistan le Hewlér damezrayewe, serdemék Diktor Shefíq Qezaz bú be serokí ew korre u, daway kird ke hawkarí "korr" bikem. Gutim kakí bira, xot dezanít ke éme cend salle ew ekadémíyayeman damezrandúwe u bawerrísh nakem, híc hawkarékí ekadémíya dijhí hawkarí bé le gel daw u dezgey zanistane, bellam Korr, ekadémíya níye. Ekadémíyash, her cend debé deselatékí dewlletí pishtgírí bikat léy, bellam debé serbexo bé. Serbexoyí bo zanist, wek serbexoyí bo dadge, binerretí sístemí démukratíye. Le He‌wlér dezgeyekí hízbíye. Kak Shefíq gutí : " kes dest naxate karubarí korrewe" gutim : híwam waye wabé. Gutim : debé korr bibéte ekadémíyayekí rézdar u serbexo, duwayí le ser ewe rékkewtín, ke ez bername u karnamey Ekadémíyay Kurdí bo Zanist u Huner binérm boy, ewísh be péy ew bername u karnameye, korr bikate ekadémíya u, her bew néwewe u, zanistkar hunerwerí Kurd u bíyaní ke le sinúrí bername u amanjí ekadémíyada bituwanin kar biken‌ werbigírén u, serbexoyíy ekadémíya misoger bikré, ew deme, em ekadémíyayey le Ewrupa heye, detuwané bibéte likí derewey ekadémíyay Kurdistan. Kak Shefíq gutí : be ser caw. Bername u karnamem nard boy, cuwar sall kak Shefíq serokí ekadémíya bú, éstesh u ewsash dengí nebú.
 
Wek gutman, hénaye kayey zimanékí yekgirtúy Kurdí bo karubarí fermí núsín u billawkirdinewe, debé le layen ekadémíyayekí zanistaney serbexowe bé, ke deselatékí dewlletí pishtí bigré, bellam dest nexate birryarekaníyewe be he‌wa u he‌wesí síyasetbazí.

Yekemín merjísh bo sergirtiní nexshey zimaní yekgirtúy kurdí eweye, rénúsí zimaní Kurdí le Aramíyewe bigorrín be Latíní. Eme merjékí bincíneyí ye, nek her le ber ewey típí Latíní bashtir degunjé legell zimaní Kurdí, bellkú bo ewesh ke, xellkí Bakúrí Kurdistan, bituwanin ew rojhname u pertokaney le Bashúr u Rrojhhe‌llat derdecin bixwénnewe. Ba hemúshí ténegen, bellam, hédí hédí u, ta hendazeyek sút werdegirn léy. éste, ke debéjhim be Latíní, mebestim ewe níye, ew Latíníyey ke ewro bawe, herwek xoy werbigíré u bekar bibré. Nexér. Debé destkarí bikré u, bíraz bikré. Be bírurray min péwíste típí ş u ç  bogorrín be sh ch u, le cíyatí é dú e binúsín wata: ee u, le cíyatí í, ie binúsín. Em rrizgarman deka lew cukllaney jhér  ş u ç lew killawey beser ê weye, ke díyare eme súkkirdiní rénús u kemkirdinewey típekaní zimanekeye. Béjgelemesh zor be péwístí dezanim, waz le bizroke (elkesre elmuxtelíse) bihénín, wate kirdin wa : kirdin nenúsín, belkú, her bem shéweye krdn binúsín. Ew drme ‌ke híc bizwénék le néwan k r d n danebú, hemú kes be bizrokey derbibré. Eweta ewro "kirdin" bem shéweye "kírdín" nanúsín, hemúshman her be "kirdin" deyxwénínewe. Bo r éy qellew r R m I y qellew Î, h‌eyek bixeyne duway típeke bem shéweye rh Ih. Eme rrizigarman deka lew killawe beser R u I weye. Be kurtí: debí xuman le cuklle u killaw dúr bixeynewe. Béguman gelék píshníyazí díkesh hen ke detuwanré bixréne meydaní wutúwéjhewe. Bellam be bé bekar hénaní elfubéy Latíní, hemú basékí zimaní yekgirtú, her dewen be ashe.
 
Gír u giroyekí gewrey díke le rréy zimaní yekgirtúy Kurdída níshaney  nér u mé ye, nér u mé le hemú shéwezarekaní Kurdída heye, her yeke be réjheyekí taybetí, bellam le shéwezarí Kurdíy‌ Bakúrda, ékjar zore, gelékíshí híc péwíst ‌‌níye, conke le barí rézimanewe nirxékí níye. Bo wéne:kurré min.jhna min, níshaney xistine pall bo néríne(ê) bo méyíne(a). Ba‎she, yeké heye nezané kurr nére u jhin méye ?‌ eme le layek, le layekí díkewe, hezaran wu‌shey Kurdí Bakúr hen ke be nér, yan be mé, dedréne qellem. Bo wéne: desté xwe, cavé wí, serê te, bellam bazara Hewléré , mala me. Bashe,bocí debé cav u dest u ser nér bin, bellam bazar u mall mé bin? Be ray min bashtir waye, ew wushaney ke ‌lem babeten, be níshaney xistine pallí bélayení (i), destiníshan bikrén, eme tégeyshtiní shéwezarí Bakúr, yekjar hasan dekat. Ewja níshaney nér u mé bekar bihénré le shwéní péwístda. Bo wéne debéjhét: hawrréy min ewja eger hawrréyeket píyaw bú, ewa, ba bigutré hawrré yé min xo eger jhin bú ewa hawré ya min, ewesh le katékda derxistiní regezí nér yan mé péhwíst bú, eger na her be (i), biménétewe.
 
Le katí jénéw(zemír)ekey séyemda, her "ew "bo  herdú( nér u mé ) bekar dehénré, bellam eger kewtíne doxékewe ke péwístí kird rregezí ew kese péshan bidré ewa,"wí "bo nér "wé "bo jhin bekar bibré, wí gut, wê gut , le katí xisnte pallíshda‌ her bew jore bikeyn. Bo wéne shiték (tishtek) be ser(í) ew hat. Eger péwístí kird bizanín ew nére yan mé ye, ew kate detuwanín béjhín shiték(tishtek) beser(í) wí/wé hat.

Súkkirdinékí díkey shéwezarí Bakúr u Navín labirdiní pashgirekane, ew pashgiraney ke be hoy amrazí péshgirewe déne kaye u,eger labibrén, híc jore sertékdanék peyda naken. Bo wéne: le héndek shéwezar da degutré: ke gerramewe Hewlér, bellam le shéwezarí díkeda dugutré ke gerramewe Hewlér(é). Ew ( ê ) ye, eger le núsínda la bibré le nirxí réziman kem nakatewe, bellam zimaneke súk u hasantir deka. Em pashgire napéwstane le shéwezarí Bakúrda yekjar zorin.

Zimaní yekgirtúy Kurdí, debé demkatí duwarrojh(musteqbíl) werbigré, wek le shéwezarí Bakúr da heye. Eme be híc jorék nabé bixréte pishtgwé. Zimanék ke ew demkatey téda nebé, natewawe, ke g é utra: "decim bo Kerkúk", eme demkatí ésta degeyéné, nek duwayí. Bellam ke gutit: (ez) dé bicim bo Kerkúk, ewe demkatí duwarrojhe. dê xoy le divê we hatúwe, ke é divê dewê ye. Wate ez de(me) w/v é bicim bo Kerkúk, wata éste berréwením, bellam
demewé (duwayí) bicim bo Kerkuk. Jarí wa heye, ew dé ye kurt debétewe debé be ê beme asantir debé: ( ez) é bicim bo Kerkúk.

Debé zimaní yekgirtúy Kurdí, le tékellupékellíy jénéwí likaw, pakbikrétewe ke be Latíní agglutination e,‌ emeshim bo yekemjar le "Zimaní Yekgirtúy Kurdí" ron kirdúwetewe. Ke Kurdí Bakúr debéjhin: Ez girtim manay waye "Ez shiték (yan yekékim) girtúwe ", bellam lew shéwezareda bo ewe bekar debiré ke "Ez gírawim". Emesh ser lé tékdaní rézimaníye, wek ewey xellkí  bashúr debéjhin "serí éshandim", ke eme manay waye "ez serí yekékim éshandúwe", bellam lew shéwazeda bo ewe bekar debiré ke yekékí dí serí miní éshandúwe. Shéwezarí Germíyaní (Kerkúkí) u Feylí be rastí bekarí deben, le ber ewe eger yekék, toy le shareket der kirdibú, meyejhe"derí kirdim", bellkú béjhe "dermí kird" yan "miní derkird". A le ber emeye ke bayexdanékí zanistane be hemú shéwezarekan zor péwíst e.

Kurt u kirmanjí, zimanékí yekgirtú bo núsín u karí fermí shiték níye nekré, bellam be merjék:

  1. Ekadémíyayékí rastíne bo zanist u huner le Kurdistanda dabmezré ke le sinúrí pishtgíríy deselatí hikumetída, réz le serbexoyí bigíré.
  2. Zimaní Kurdí be hemú shéwezarekaníyewe, legell zimane xizmekan, bixréte jhér wurdebíní lékollínewe u enjamekaní ew lékollínewane bixréne ber dem zanistkar u raste xellkekey Kurdistan u Kurdí derewe.
  3. Bekar hénaní elfúbéy Latíní bíraz kiraw, bégwédane dillí em u ew, lewaney péyan waye elfúbéy ‘Errebí le asmanewe hatúwete xuwar, nek shéweyekí destkaríkirawí elfúbéy Aramíye, ke zimaní koní Júlekekan bú.
  4. Xwéndiní Kurdolojhí (nek tené ziman u edebíyatí Kurdí) ke zimane konekaní wek Avésta u Pehlewí u pazende u partí u, zanistí zimanewaní bigrétewe, le zanstegekaní Kurdistanda, ke éste ewe níye.
  5. Dananí ferhe‌ngékí zimanewaní Kurdí (zimanewaní – jugrafíyayí) ke le pall manay wush, yan zarawekeda, shwéní bekar hénaní le Kurdaran, yan derewey kurdistanda destníshan bika. Yan eger durustkirawe, keyné, le layen kéwe dahénrawe. Bekar debiré yan na, herweha wushe bíyaníyekan u cawgekaníshyan bixate ber caw.

Díyare, eme karékí hasan níye, bellam deselatékí Kurdistaní, ke bituwané cend milyardék deskewit be setan kompaníyay Tirk begeyéné le katékda ke ew rijhéme cawí berayí neda, pesaportékí ‘éraqí bibíné, dú wushey Kurdí le ser bé, béguman detuwané cend set milyonék bixate xizmetí dahénaní Kurdíyekí fermí díwaníyewe, bellam pirsíyareke eweye, aya deyka?. Ez reshbínim, ne geshbínim. Lé awatí min eve, ke be helle cúbim. Ez, le layen xomewe, bé híc jore cawerruwaní u deskewtékí taybetí, amadey beshdaríkirdinim lew kare xéreda, bellam ta mawim her wek ta ésta, ne teshí derrésm bo kes u, ne debme dardestí híc deselatdarék.
 
• Wushey "saman"im le jíyatí "dewllet" danawe. Kurd debéjhén "serwet u saman".‌ "serwet" le "Therwet" ‘Errebíyewe nehatúwe. Serwet le binerretda "ser-wend" e. "ser" kurtey "sermaye"ye ye u "wend"ísh wéneyekí díkey xawend (xawen)e. Ke wate serwend manay xawen sermaye. "saman"ísh her manay dewlemendí ew shiteye ke mirov heyetí. Wushey Ínglízí wealth (serinjí wushe Commonwealth bide) emesh her manay dewillemendíye, bellam bo dewllet State bekar debiré. Herweha wushey (Reich)í Ellmaní her manay dewllet (dewllemendí) ye u, hawkat wek dewllet be manay State y Ínglízí bekar debré.

–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–~–
Em wutare le layen webnúsí Ruwangewe le rénúsí Kurdí-Erebí hénirawetewe ser rénúsí Yekgirtú.

 

Comments are closed.

Copyright © Kurdish Academy of Language all rights reserved