Ké raste u ké helle ye?

Dímaneyek legell Dr. Hashimí Ehmedzade da

Majíd Ehmedí, Dímane 10/11/2005

Dímaneyek legell Dr. Hashimí Ehmedzade da

Majíd Ehmedí, Dímane 10/11/2005

Zanayan u sharezayaní ziman herdem legel késhe u girftí ziman da rúberú debinewe u le hewllí bashtir kirdin u perepédandan, bellam hawkat girftí díke serhelldeden u jar u barísh girftekan lenéwan xudí sharezayanda debine késhe u le akamda shití cawerwan nekiraw rúdeden.

Be duway hevpeyvínekey Ferhad Shakelí le Dímaneda, dengí rexne u gazende le cend lawe beriz botewe u lemer bocúnekaní Shakelí leser elfubéy Kurdí u herweha rollí binemalley Bedrxaniyekan lem biwareda babet u núsíní zor billawbúnetewe ke téyanda túrrebún u bézariyekí zor leser qisekaní Shakelí bedídekirét.[1]

Be péwístim zaní jarékí díke le diréjhey em baseda u bo rast u durustí em bocúnane, legell sharezayekí díkey ziman bikewme hevpeyvín u willlamí hendék le pirsiyare serhelldirawekan werbigirínewe. Dr. Hashmí Ehmedzade, mamostay lékollínewey Kurdí (Kurdish Studies) le zanistgey Exeter (Birítaniya), willlamí pirsiyarekanman dedatewe u bocúní xoyshí sebaret bem késheye derdebirét.

Dímane: Kak Hashim, ba lem derbiríney kak Ferhad Shakelí‌yewe destpébikeyn; ew elfubéy Latíní be hewllí ímpèryalíst be mebestí dabeshkirdiní Kurdistan girédedat. Be bocúní to eme tenya ruwange u bocúne yan lékolíneweyekí zanistí u bellgey bawerpékiraw leberdestda heye?

Hashim: Ber le her shiték sipastan dekem bo rexsandiní em derfete. Debé ber le willamdanewey pirsyareketan amajhe be cend xallí péwíst bikem bo ewey ré le berdem her ceshne tégeyshtinék u xwéndineweyekí helle lem hevpeyvíne bigíré. Yekem, ewey ke min hezim nedekird pirsyarekaní éwe be amajhe be qisekaní kak Ferhad destiyan pékira ba. Dekira pirsyarekan símayekí serbexotir, gishtítir u hizryanetiryan hebwaye. Be watayekí tir éme bebé binemayekí qaymí tíorí leser zanistí zimaninasí esteme bituwanín xoman le qerey basék bideyn ke téyda berdewam amajhe be "zanist" u "zimaninasí" dekiré. Xallí duwem ke pémxoshe amajhey pé bikem eweye ke min legel kak Ferhad Shakelí dostim u maweyekí zor le zankoy Uppsala hawkar búyne u tenanet jhúrí karekeshman hawbesh búwe. Xuyaye le hemú ew basaney ke lem cawpékewtineda déne arawe, be lebercawgirtiní darshtin u surushtí pirsyarekan, min debé legel kak Ferhadda bikewme giftugo u derbirrí ra u tébíniyekaní xom bim ke zor jaran legel bocúnekaní ewda yek nagirnewe. Min be dilniyayiyewe dellém ke jiyawazí bírubocún be lay minewe shitéke tewaw péwíst u her leber em bawereshim dilniyam ke jiyawaziyekan be híc shéweyek nabine régirí réz u hurmetí min bo kesanék, léreda kak Ferhad, ke wek min bír nakenewe yaxud min wek ewan bír nakemewe. Min binemay bírí jiyawaz u rézgirtin le jiyawazí le endéshekaní Ibní Xeldún u tíorí "’esebiyey" jiyawazí ew, le gewreyí Volter bo péshwazí u tenanet qurbaníkirdiní xoy bo hemwarkirdiní derbirríní bírí jiyawaz, le Foko u le Dérída u htd dedozmewe u jíhaní yekdengí u yekrayím pé jíhanékí jehenemiye.

Le rastída bocúnekaní kak Ferhad lem wutúwéjheda le karaktérí basékí be bellge u selmandiní cedelyane u babetyaney baw le dunyaí akadémída dúrin. con u leber cí wa dellém? lem pirsiyarey éweda, sereray kurtbúní, cend basí giringí wek "elfubé", "Latíní", "ímpiriyalízm" u "dabeshkirdiní Kurdistan" sharawen. Em layenane hemúyan qise u basí zor helldegirn. Mirov dekiré bipirsé key Kurdistan dabesh kira, key elfubéy Latíní hate arawe, key ímpiriyalízm ew namaqúliyey kird? aya willlamí em pirsiyarane detuwané bimangeyenéte ew encamey ke kak Ferhad awa be téradíwí derídebirré? lewesh giringtir "elfubéy" Latíní ci péwendiyekí be ímpiriyalízmewe heye? kak Ferhad katék basí zimannasí dekat u jhimarey zimannasaní Kurd le xoy ziyatir ténaperéné, debé be amajheyekí serpéyísh bét bo xwénerewey rún katewe ke zimannasí con le péwendí formí núsín u taybetmendiyekaní zimanékí diyaríkiraw dedwé. Min be dilniyayiyewe dellém ne kak Ferhad u ne híc kesékí tir natuwané bellgeyekí binemadarí zimannasíane bihénétewe bo selmandiní ewey ke le néwan zimanékí diyaríkirawda u formí núsíní yaxud ortogirafí em zimaneda péwendiyekí ceweerí yan kakillgirane heye. Mirov péwíst naka Chomsky yan Jacobsen bé bo ewey lem formúle tébigat. Xwéndiní korsékí bíst waneyí (units, credits, points) le zankoyekí rojhawayí bayí ewende dedat be xwéndkar ke bizané "níshanr" ciye, "dal" ciye, "medlúl" ciye u‌ bizané ke péwendí néwan elfubé u ziman péwendiyekí dilxwaze u le akamí komellék helumercí coxrafiyayí, méjhúyí, kultúrí u komellayetí u héndék jar aydolojhík u siyasiyewe déte arawe. Híc zimanék le ezelewe elfubéyekí taybetí bo diyarí nekirawe. Elfubé destkirdí mirove u le zemen u shiwéní jiyawazda shéwe u ruwaletí jiyawazí be xoyewe girtúwe.

Bashe recawkirdiní elfubéyí Latín le layen qutabixaney Hawarewe le siyekaní sedey rabirdúda ci péwendiyekí be dabeshkirdiní Kurdistanewe heye? wek dezanín dú rékewtí méjhúyí dabeshkirdiní Kurdistan, wata Sherrí caldiraní néwan Sefewí u ‘Usmaniyekan le 1514da u duwatir Sherrí Yekemí Jíhaní u hereshénaní Impiratorí ‘Usmaní, ber le kirdewey recawkirdiní elfubéyí Latín le layen seyda Jeladet Bedrxanewe rúyan dawe. Ke wate lebarí méjhúyíewe em qisey kak Ferhad rast niye. Le heman katda be duway Sherrí Yekemda dezanín ke ímpiryalístekaní Birítanyayí le Bashúrí Kurdistan bún u tenanet le Bexdash‌ govarí Kurdíyan derdekird u haní núseraní Kurdyan deda be Kurdí binúsn u zor le efseraní Inglísí xoyan férí zimaní Kurdí be elfubéy ‘Erebí kird. Bashe em ímpiriyalístane bo ewkat em elfubéy Latíniyeyan beser Kurdda danesepand? le katékda ke Edmonds u Sonn ímpiriyalíst haríkarí rénúsí desttéwerdrawí aramí yan ‘erebí bo núsíní Kurdí bún, sat’el’usrí muslman u nasíonalístí ‘ereb hereshey ewey dekird ladan le rénúsí Quran kufr e, u destiníshankirdiní cend pít bo nuwénerayetíkirdiní ew denge Kurdíaney le zimaní ‘erebída nín be lay cenabiyewe gunahí kebíre bú. hawkat debé ewesh bpirsín ke goríní elfubé deytwaní bo ímpiriyalízm c súdékí hebé? bashe bocí em déw u drncane le rojheelatí dúr, wek mínak le híndustan em kareyan nekird? bocí le xudí ‘éraq em kareyan nekird? aya Kurd hénde faktorékí gewre bú le hawkéshí hézí ímpiriyalístída ke xew u xorakí le endazyaraní ímpiriyalízm hellgirtbú, u‌ ewan debuwaye bo dabeshkirdinyan em elfubéiyeyan beserda sepandiban? min híc belgeyek bo drustbúní bocúnékí lem ceshne nabínim.

Mirov dekiré le xoy bipirsé bashe mebestí Mír Celadet Bedrxan le arastekirdiní núsíní Kurdí be elfubéy Latíní cí bú? ew le ci helumerjékda em hengawey helénawe? Ew kat be dilniyayíyewe eger tenanet dijhí dekarhénaní em rénúsesh bé, natuwané ewa súk u hasan hérish bikate ser nasrawtirín rúnakbíraní méjhúy hawcerxí Kurd u be jasúsyan nawzed bikat. Bashe kak Ferhad bocí nabé seredawí em jasúsiye bedestewe bidat ke émesh léy tébigeyn? Celadet Bedrxan be rénwéní kam "ímpiriyalíst" em hengawey helénawe? Em helsukewte aydolojhíke zor dúre le basékí rúnkerewey be bellge. Min péshniyar dekem eger qerare em base diréjhey hebé ba be wurdí u be shéneyí qolí léhellmallín u binema tíoríkiyekaní bocúnekaniman rave bikeyn. Bo em erke giringe dekiré korr u sémínar weréxirén u le amrazekaní rageyandiní Kurdí kelkí péwíst u shiyau wergíré. Jiyaní pirr le cerme serí Celadet Bedrxan u mergí em Kurde héjhaye le "Bírí Qederí" tarawgeda zor benirxtire lewey ke awa súk u hasan be jasúsí ímpiriyalístan le qelem bidrét.

Dímane: Kurmanjí Serú u Kurmanjí Xuwarú herdúkiyan Kurdín. Le ruwangey Shakeliyewe elfubéy yekyan "Latíní"iye u ewí díkeyan "Kurdí". Bocúní to leser em derbirríne ciye?

Hashim: Birwane kak Mejíd, eger mirov bíhewé hemú ew elfubéyaney ke lem jíhaneda dekar dehéndrén políne bikat, ta ew jégayey degerétewe ser formí serekí em elfubéyane nek liqupopiyan‌, natuwané jhimareyan bigeyenéte de formí serekí. Eger elfubéy Latíní lebercaw bigirín, be duway hatine aray núsín u bilawkirdinewe be zimane nawceyekaní Urúpa, berebere hewllí gorankarí lem elfubéye da perey sand u her zimaney be gwérey helumerjí xoy destékí lem elfubéye werda u ésta jiyawaziyekaní néwan elfubéyí  Swédí u Inglísí u Feranseyí, egerjí zor kemin, bellam morkí ew zimananeyan bexoyanewe girtúwe u kes natuwané bilé eme heman elfubéye ke Latíní pé denúsra u le heman katíshda her zimaney em elfubéyey be hí xoy dezané. Wek dezanín elfubéy Latíní recawkiraw bo núsíní Kurdí ésta ítir Kurdiye u le Turkiya leber barí regezperestí be sedan Kurdí leser degirn u heta cend salék lemewber her tewaw qedexesh bú. Her ésta le zíndanekaní Turkiyada Kurd hen ke be "tawaní" dekarhénaní pítí W bo núsíní wushey newroz (Newroz) gírawn. Le dadgakaní Turkiyada dosiyey xelkanékí zor ke wístúyane nawí minalekanyan binén "xezal" be pasawí ewey ke pítí /X/ le elfubéy zimaní Turkída niye, bé willam mawnetewe. Eme jarenúsí pítí Q she le Turkiya. Bashe bo debé elfubéy destkaríkirawí Aramí yan ‘Erebí "Kurdí" bé u hí Latíní Kurdí nebé? Em péwendiye jewheriye kameye ke éme nayzanín? kak Ferhad pisht be ci zimannasék u qutabixaneyekí zimannasí debestétewe bo em derbirríney? Be bawerí min em elfubéyane herdúkiyan Kurdín. Dísan mirov péwíst nakat ke Max Weber yan Karl Marx  bé bo tégeyshtin le hokarekaní em diyardeye le komellgey Kurdída ke derenjamí dabirraní parcekaní Kurdistane le yektir. Ba min lewesh ew‌latir birom u billém ke elfubéy Sírílísh ke péshtir le Soviyetí péshúda dekar dehat Kurdiye u matiryalékí ku‌lturí zor dewlemend bem elfubéye berhem hatúwe ke min besh be halí xom shanazí péwe dekem. Zimannasan betaybetí zimaninasaní komellayetí hemíshe xulyay em diyardanen u hewill deden le hokarekaní em diyardane bikollnewe u bizanin con komelle xelkanék ke xawení hestí hawbeshí neteweyín awa túshí dabirraní zimaní u ku‌ltúrí le yektir búne. Le heman katda diyardey dú standardí diyardeyeke namo niye le jíhaní emroda. Em diyardeye le Albaní u le astékda le Norwéjh déte bercaw u zimaní Kurdísh dekiré, egerjí renge naxosh bé u íd‌iyalí min u tosh nebé, awa seyrí bikirdré: zimanék be dú standardewe. Léreda namhewé bicme ser basí standard u cibúní em cemke. Ewende dellém ke zor jar dekarhénaní em térme le layen héndék kesewe bo tirsandiní neyarane nek bo shíkirdinewey ziman. Zimaní standard xoy le xoyda hebúní niye u derenjamí pilandaréjhiyekí diyaríkiraw u pisporaneye.

Dímane: Shakelí zédetir le elfubéy Latíní deduwét u lew baweredaye ke "seqet u nazanistí u naKurdiye" u tenanet "bekelkí zarawey Kurmanjí xoyshí nayet". Aya em elfubéye hénde shashe ke bo núsíní Kurdí dest nadat? eger wa bét, Kurdekaní Bakúrí Kurdistan le núsínekanyanda serkewtú nín u ewey heyane níwecille?

Hashim: Be rashikawíyewe dellém em pénasaney kak Ferhad xawení híc pishtíwaneyekí zimannasíyane nín. "Seqet"? bashe ba kak Ferhad em wusheye wergéréte ser zimaní Inglísí u le ínsíklopédiyaí zimaní David  Crystal da be shwénída bigeré, bizané le zimannasída térm yaxud cemkékí wa heye? ewe lew qisane decét ke éme ‘umrék le nasíonalístí ‘Ereb u muslmaní demargír bístúmane ke guwaye zimaní ‘Erebí kamiltirín zimane u yan nasíonalístí Fars bangeshey ewe deken ke Farsí shíríntirín zimane u xawení hézékí i’ cazaméze u nasíonalístaní Turk ta dérzemanék zimaní Turkíyan be zimaní hetaw dadena ke shebeq debexshéte ser hemú zimanekaní duniya. Em qisane u qisekaní kak Ferhad leser Kurdínebúní elfubéy Latíní hemúyan beqed yek dúrin le zanstí zimannasí. "Nazanistí" eger mebest unscientific bé detuwanim belléní pébidem ke le her 12 cildekey Jacubsonda naydozétewe. Rastiyekey eweye ke elfubé her firrí beser zanistewe niye. Ew rojhey ke Mísriyekan be késhanewey wéney kundék amajheyan be kund deda u em wéneye debú be níshaney dengék, we ew rojhey Someriyekan elfubéyan leser berd u qurr heldekolí, heta emro ke to be "pirogiramí Words" em pirsiyaranet núsíwe u bo minit nardún‌, qet péwerí helbijhardiní elfubé "zanist" nebuwe. Pémxoshe zor xéra billém ke lenaw héndék le Kurdanda zor jar em wushey zaniste búwete binéshte xoshke. Le hemú shwénék u le hemú boneyekda dekarí dehénin u xellkí pé cawtirsén deken. Ewe wek polínkirdinekey marksístane le sosiyalízm be dú jorí xeyalí u zanistí ke min besh be hallí xom hesret bo ewí xiyallíyan dexom katék asewarí ewí zanistíyan le Soviyet u wuataní tirí sosiyalístída debínim. Carè em wushey "zanistiye" demxate yadí siyekaní deyey rabirdú u lékdanewe "zanistiyekaní" mirovnasey Almaniyekan bo helawardiní mirovi sipí aryayí resen le miroví reshí méshik cikolle. Kak Ferhad lepéshda debé billé mebestí le zanist ciye u elfubéy zanistí kameye ke duwatir billé em elfubéye yan ewí tir nazanistiye. Eger mebest eweye ke le elfubéy Hawarda jégay héndék fonémí Kurdí betale, bashe emeyan be réformék careser‌ dekirét. Herwek con elfubéy "Kurdí" kak Ferhad péwístí bem réform yan caksaziye heye. Bo nimúne le elfubéydesttéwerdiraw u gordirawí Aramí yan ‘Erebída ke ésta ítir Kurdiye, mirov komellék girft debíné. Wek nimúne detuwanim billém ke pítgelí /u/ u /í/ hem niwénerayetí denggelí bizwén deken u hemísh denggelí ceqíw. Emesh qet nebúwete hoy be Kurdí nawzed nekirdiní em elfubéye. Yan dezanín ke fonémékí (dengékí) zor giringí Kurdí, kurte bizwén, bizroke, lem elfubéyeda le layen híc  pítékewe nwénerayetí nakirét u emesh nebúwete hoy stand newey nasnamey Kurdí lem elfubéye. Nebúní pítgelí /h/, /r/, /l/, /x/ /u/ le elfubéy Hawarda eger péwíst bét be hasaní careser dekirét u kes natuwané billét bo nimúne shí’rí Xaní bem elfubéye nanúsré. Eme wek ewe waye ke billéyn Cigerxwén Kurd niye u shí’rekaníshí cunkí be elfubéyíekí "naKurdí" núsrawn‌ Kurdí nín u Aynurísh ke "Kica Kurdan" bem elfubéye fér búwe u be cirríní goraniyekey gwèy felek ker dekat, Kurd niye. To detuwaní hez le elfubéy Latíní nekey, bes natuwaní be wushegelí lem jore pénasey bikey u taze néw‌í babetekeshit binéy zimannasí u hemú xwéndewaraní Kurd be gemjhe le qellem bidey. Eme ne "zanistiye" u ne juwaníshe u bawerken ne Kurdaneyshe u ne le berjhewendí Kurdanísh daye.

Dímane: Wek méjhú péman dellé, serheldaní rojhnamewaní Kurdí degerétewe bo hewill u tékoshaní malbatí Bedrxaniyekan, u yekem rojhnamey Kurdí, Kurdistan (1898), wek péshengí rojhnamewaní Kurdí leqelem dedrét. Debínín Kurd em hengawey Bedrxaniyekan beriz denrxéné u hemú salék yadí dekatewe u jéyí shanazí Kurde le hemú beshekaní Kurdistanda. Lé bocúní Shakelí leser Bedrxaniyekan jiyawaze. Ew dellé: "lenaw Kurdda kes héndey binemaley Bedrxan dillsozí bírubawer u ídíologí Ataturk nebú." Wek ashkiraye, dewletí Turkiya herdem legel wushey Kurdistan nakokí hebúwe u berdewam legel her ceshne júlaneweyek le péwendí legel Kurd u Kurdistanda dijhayetí kirdúwe. Aya binemalley Berdxan ke be wutey Ferhad Shakelí "le dillewe sersamí kesayetí u bírkirdinewey Ataturk bún" dekiré péshengí rojhnamewaní Kurdí bin u nawí "Kurdistan" le yekemín rojhnamey Kurdí binén?

Hashim: Derbirrínékí a‌wa gishtí legel hemú destkewtekaní miroví serdem nakok u béganeye. Miroví duway roshngerí be tak denaséndré u hellgirí kesayetí xoyetí. Tékelawkirdiní endamaní binemalleyek u nawzedkirdiní hemúyan be xiyanet pitir le bocúnékí ‘Eshíreyí decét heta bawerhénan be tak u takbirwayí. Pébendí seretayí u hawceshinkirdiní endamaní binemaleyek, ewísh binemalley Bedrxan ke jhimareyan degate sedan u bigire hezaran, hí em serdeme niye. Kesayetí Bedrxan pasha ke le 1847da kotayí be emarete meznekey dehéndrét u ‌duwatir le layen sultaní ‘Usmaniyewe bo Kiréta dúr dexirétewe, zor ciyawaze le kesayetí Celadet Bedrxan ke le ‌siyekaní sedey rabirdúda le Dímeshq govarí Hawar dademezréné‌ u Kamran Bedrxan ke le nawerastí sedey bístemda le París mamostayetí zimaní Kurdí dekat. Herweha eger kak Ferhad dijhayetí legel elfubéy Latíní heye bo debé Míqdad Mídhet Bedrxan tawanbar bikat be layengirí le Ataturk? Zemanék ke Ataturk néwí le kúlekey teríshda nebú‌ Míqdad Bedrxan péshengí bizaví neteweyí Kurdí le shiyawtirín shéwey xoyda ke derkirdiní rojhnameye, dekird. Bashe kak Ferhad salaní ‘umrí bepézí Hají Qadir ke dersí be endamaní binemalley Bedrxan le Istambul deda con debíné? yaní Hají dersí Ataturkperestí férí em héjhayane dekird? duwayesh xo "Kurdistan" be elfubéy Latíní nedenúsra, bellkú be elfubéyek denúsra ke emro kak Ferhad péy delét elfubéy Kurdí, hercend zor gorankarí beserda hatúwe. Duwaye kak Ferhad ke basí Bedrxan pasha u bo nimúne búní ew le Kiréta dekat mirov wadezané Bedrxan be parey dewletí Swèd u bo núsíní bírewerí u shí’r cúwete em girrawe xosh aw u hewaye. Le rastída em zate duway tékshikaní emaretekey wek

wek destbeserkirawék yaxud nefíkirawék nardrawete ewé u bo mawey de sallan betopzí lewé ragírawe u mallí sultaní ‘Usmaní awedan bé ke wek ewaney emroy Turkiya berhelistkaraní xoy le bende tirisnakekaní éfda zíndaní nedekird. Bedrxan pasha kesayetiyekí serdemí péstmodérní Kurdistane u shéwe jhiyan u xebatekeshí taybetmendí ew serdemí péwe diyare. Katék ew le tarawge, le Dímeshq, le sallí 1869da demré, bístúyek kic u bístúyek kurrí le pash becé deméné. Eme legel jhiyaní newekaní, bo nimúne emín ‘Elí Bedrxan u Celadet u Kameran u Leyla u Sureya ke le serdemí modérnda dejhín zor ciyawazí heye. Emín ‘Alí Bedrxan debéte damezrénerí yekem rékxirawí modérní Kurdí, Komelley Hawkarí u Péshkewtiní Kurdistan, le Istambul le sallí 1908. Leyla debét be yekék le bashtirín semakaraní baley Alman u Amríka. Le rastída labirdiní xizmetí binemalley Bedrxaniyekan u sirrínewey nawí ewan le méjhúy hawcerxí Kurdída be manay sirrínewey méjhúy bizútinewey Kurdiye le Kurdistan.

Dímane: Begishtí bocúní to leser derbirrínekaní Shakelí lemerr réziman u rénúsí Kurdí ciye? Aya legel ew qisey Shakelí‌da hawdengí ke dellé tékiray bilawkirawey Kurdí, be rojhname u govar u kitéb u … be shéweyekí helle núsrawn u denúsrén? Eger wabét, debé biléyn "Kurd be hele denúsé" u cídí nawí rojhname u bilavokan nehénín bo behelenúsín.

Hashim: Chawpédaxshandinékí xéra beser méjhúy rénúsí zimaní Kurdí ew rastiyeman bo derdexat ke le deyey duwemí sedey bístemda le Bashúrí Kurdistan hewllí goncandiní elfubéy ‘Erebí legel taybetmendiyekaní fonétíkí em zimane gurrékí taybetí be xoy girt u debé billém be duway cend deyeda ésta elfubéy Kurdí leser binemay elfubéy ‘Erebí ta radeyekí zor jégír búwe. Wata éme le barí dananí píték wek níshaneyek bo her fonémékí Kurdí késheyekí ewtoman niye. Léreda derfetí ewe niye ke be wurdí amajhe bem hewl u mandúbúnane bikem ke lem réreweda be encam geyshtún u herweha nakiré wurdekariyekaní komellék ciyawazí bír u bocún ke héshta her le aradan bas bikem. Eger eme helumerjí pítekaní Kurdí be elfubéy ‘Erebí bé, debé billém le astí ew shitey ke péy dellén "núsín" yaxud "rénús" yan ortogirafí yan spelling girftí zorman heye. Em girfte her hí Kurd niye bellkú bo nimúne zimaní Farsísh ke lem elfubéye kelik werdegiré em girftey heye. Boye dellém girft cunkí éme wa rahatúyn ke zor fonétíkane bír bikeynewe wek Dérída delét dengnawendín‌ u péman waye ke debé le néwan núsín u fonémekan wata dengekanda péwendiyekí yek be yek hebé. Helbet em bocúne leber roshnayí destkewtgelí zimannasí u tíoriyekaní em serdemeda híc binemayekí niye. Be watayekí tir eger le rénúsí zimanékda em bawere recaw nekiré qiyamet ranabé u éme be cawí xoman debínín ke con Chíniyekan u Inglísiyekan u Feranseyiyekan sereray le aradanebúní em hawkéshiyey néwan deng u pít cende le zimanekanyanda serkewtún. Teniya xuda dezané bo (why) be [way] dexwéndrétewe u tenya axéwerékí xojéyí yan zimanzanékí tuwana detuwané le néwan ciyawazí shéwey núsíní wusheyek be Inglísí u shéwey derbirríní em wusheye tébigat. Be watayekí tir híc yasa u résayekí "zimannasíane" bo em rénúse le arada niye u herweha bo Chínísh u feranseyísh. Eger be péwerí kak Ferhad birwaníne zimaní Inglísí sertapay em rénúse helleye. Kecí be kirdewe debínín kes shití wa nalét. Begwérey Déksí zimannas péwerí yek deng yek pít‌ le jéy xoyda niye u le néwan núsín u dengda tenya péwendiyekí webírhénanewe heye u hící tir. Ke wa bú léreda ciyawaziyekí ew‌toy binerretí le néwan rénúsí fonématík (leser binemay yek deng yek pít) u rénúsí nafonématíkda niye u ke mirov férí em rénúsane bú ew kat bebé girft be bíníní níshanekan medlulekan dehénétewe bír xoy u be durustí deyanxwénétewe. Renge lay éme seyr bé ke con Chíniyek be bíníní níshaneyek ke lay éme pitir we tabiloyek decé, komellék deng u duwatir wushe bidrkéné. Eme bo ‘Ereb u Farsekanísh ke bizwéne kurtekan le rénúsekanyanda níshan nadirén heman shite. Lebírman bé ke heta sallí 72-í Hícrí u serdemí xelífey Chuwaremí muslmanan Quran be elfubéyek denúsra ke híc níshane u xallí nebú. Tenya lem serdemedaye ke kesékí wek Ebul Eswedí Eldúlí níshanekaní xwéndinewe leser píte ‘Erebiyekan ziyad dekat. Aya kak Ferhad detuwané bilét ke Quraní núsrawí serdemí péxember u sé xelífey yekem helle búwe? Emin ke nawérim wa billém. Eger le néwan núsín u elfubéda péwendiyekí cewherí hebuwaye, deba kes neywéraba níshaneyek yan xallék le elfubéy be regez nebetí Aramí pashan bo ‘Erebí xoshkirawda ziyad bikat. Wek dezanín Farsekan hemú pítekaní elfubèy ‘Erebíyan wergirtúwe u le núsínda dekaryan dehénin, ke cí le katí xwéndineweda /ط/ u /t/ her wek /t/ dexwéninewe u /ص/ u /ث/ u /s/ her wek "s" dexwéninewe u /ذ/ u /ض/ u /ظ/ u /z/ hemú her wek /z/ dexwéndrénewe. Léreda debínín le néwan pít u dengda híc péwendiyek niye u nashkiré mirov hemú netewey Fars bewe tawanbar bikat ke nazanin zimaní xoyan bixwéninewe. Diyardeyekí méjhúy serncrakésh lem barewe heye ke pémxoshe amajhey pé bikem, ewísh diyardey "huzwarísh"e. Le zimaní Pehlewí serdemí Sasaniyekanda wushegelí Aramí herwek xoyan denúsran, bellam debuwaye be shéwey Pehlewí u be manay Pehlewí xwéndrabanewe. Eme wek ewe waye ke éme bo nimúne le núsíní Kurdída wushey" water" í Inglísí wek xoy binúsín bellam le xwéndineweda biléyn "aw". Léreda debínín ke con xwéndinewe milkecí biryar u pékhatine, nek péwendí pít u deng.

Yek le taybetmendiyekaní elfubéy ‘Erebí beKurdíkiraw eweye ke héndék le pítekan be pítí duway xoyanewe  nalkén u emesh detuwané girfték bé ke aya le katí ciyabúnewey dú pít le yektir wusheyekí nwé dest pédekat yan héshta rénúsí wusheke berdewame. éme eger béyne ser taybetmendí zimaní Kurdí ke hellgirí jhimareyekí zor pashgir u péshgir u néwangir u wurdewshe u wushey lékdraw u kirdarí tékelle, debínín ke em rénúse túshí héndék girftman dekat ke debé careserí bo bidozínewe, shiték ke le zimaní Kurdída héshta betewawí nekirawe. Em girfte sernjí zor zimannasí Kurd u biyaní rakéshawe u le cend deyey rabirdúda jégay mishtumirr búwe. Aya éme debé hemú morfémekaní wusheyek beser yekewe binúsín, yan le yektir ciyawazyan binúsín. em dú bocúne hícyan natuwanin daway ewe biken ke yekyan zanistiye u ewí tiryan zanistí niye; yan wek kak Ferhad delét le barí rézimaniyewe pasawyan bo bihéndrétewe. Bo nimúne Mamosta Xallí mezin‌ ke renge bepéy bocúní kak Ferhad neyzaníbé morfém ciye, leser em rayeye ke morfémekaní wusheyek debé beseriyekewe binúsrén u néwanyan nekewété. eme bocúnéke u dekiré mirov recawí kat u leserí sax bétewe. Bellam eme be pilan dekiré. Dekiré bas le rénús leser binemay morfém, wata bicúktirín beshí manadarí wusheyek, bikeyn u bo nimúne biryar bideyn ke morfémekaní wusheyek beyekewe bilkénín, yan le tenísht yektir bebé dananí néwan biyannúsín u yan tewaw le yektir ciyayan binúsín. Bellam wek mamosta Emírí Hesenpúr dellét núsín leser binemay morfolojhí karékí dijhware u núser debé sharezayíyekí bashí leser réziman, morfolojhí, lékdanewe u shíkirdinewey mananasane u réziman u komellékí zor binaxey alloz le zimaní Kurdída hebé. Hellbet em karesh le kirdeweda súdékí ewto nabexshé, cunkí le katí xwéndineweda xwénerewe wushey núsraw shí nakatewe, bellkú wek wéneyek deybíné u katék férí bú be shéweyekí otomatíkí deybatewe ser mana heshardrawekey girédraw lem wéneyeda‌. Le bírman bé ke amojhgariyekaní Korrí Zanyarí Kurd le heftakan u duwatiríshda qet be tewawí recaw nekiran u nakirén. Zanayaní wek Mamosta Xal u Ewrehmaní Hají Marif u Emírí Hesenpúr u Cemal Nebez u Mes’ud Mihemmed u kesaní tir lem barewe zor tébíní u lékollínewey benirxyan heye ke debé bibne sercawey her hewllékí jíddí le emro u dahatúda bo saxbúnewe leser rénúsékí yekgirtú. Eger debínín heta ésta rénúsékí yekdest wedí nehatúwe, leber ewe niye ke Kurd hemú nexoshí zilkwéríyan heye u mewday pítan nabínin u pítekan tékel deken, hoyekey degerétewe ser yekdestnebúní barhénaní Kurdí le xwéndingekanda (ba lewe biguzeréyn ke le beshí zorí níshtmaní Kurdanda her xwéndingey Kurdí niye). Le nebúní sístimékí hawbeshí barhénan u rahénan u férkirdinda mirov esteme bituwané cawerwaní rénúsékí yekdest bé. Tenanet eger sístimékí wash le arada bé nakiré biléyn amanjékí wa be hasaní depékiré. Birwane willatí éran u girftí rénúsí zimaní Farsí. Sereray hezar sal péshíney núsín, hebúní‌ sedan hezar kitébí destinús, méjhúyekí dú sed saley píshesazí cap, hebúní cendín akadémiyay ziman u deyan zanko u sedan pisporrí ziman u hestí  nasíonalístí behézí éraniyekan u milhurrí u sererroyí shayaní Pehlewí u cí u cí, giriftí núsíní likéndraw yan leyektirazaw yan bémewda héshta her jégay mishtumirre. Her le de ‌salí rabirdúda pitir le bíst kitébí amojhgarí núsín leser rénúsí Farsí bilawbúnetewe. Bashe eger eme hallí zimaní Farsí bé bo debé émey lékdabirrawí parceparcekiraw hénde pishúman suwar bé u xellik be nefam u gemjhe danéyn ke nazanin be Kurdí binúsn.

Rénús híc péwendí be rèziman u zanistewe niye. Rénúsí emroy Kurdí giriftí heye. Be watayekí tir Kurdekan leser ewey ke con debé morfémekaní wusheyek binúsrén hawra nín u egerísh hen agayan le yektir niye. Eger ewey wek min nenúsé be helley bizanín ew helumerje déte arawe ke ésta hemane u hemú hérish dekene ser yektir u be nezan u hellenús leqelemyan deden. Hemúman lebírmane parekane kak Ferhad u dú le hawréyaní laperreyekyan leser sitípéndíyom núsí bo ewey em diyardeye le swèd rún kenewe. Her ewdem kak Heme se’íd destí be bijharí em laperreye kird u hukmí hellebúní beshékí zorí ew cend dérrey da ke kak Ferhad u hewalaní núsíbúyan. Her em caw pé kewtiney em jarey kak Ferhad búwete sújhey helle dozínewey xelkanékí zor. Ey bashe pena bo kwé berín. Ké raste u ké helleye?

Régay careser kirdiní em késheye tenya saxbúnewe leser rénúsékí diyaríkirawe u bes. Pashan misogerkirdiní perepédaní em rénúseye lenaw xwéndewaranda u herweha destiníshankirdiní édítore le hemú dezgakaní cap u billawkirdinewey Kurdída. Nawzedkirdiní núsíní xellkaní tir be helle lem helumerjeda shéweyekí dèmokiratík niye. To natuwaní be genjí Ilamí u Kirmashaní ke emro Kurdayetí dekat u le béderetaní tewawda dest bo qelem debat biléy daníshe u menúse cunkí nazaní day pashgir nabé wek day kirdar binúsré, we péshgir debé bilkéndiré u la‌ xeyr. Be bawerí min ewey ke ésta giringe afrandine. Héshey rénús tékníkiye u direng ya zú careser dekiré. Eger le min bipirsin rénúsí bé hellet dewé ya núserí gewre, min duwemiyanim dewé. Tawanbarkirdiní Bextiyar ‘Elí bewey ke tenanet risteyekí kitébekaní durust niye (ew jorey ke kak Heme Se’íd dellé) le jéyí xoyda niye. Eger éme be biyaniyekan biléyín, ew jorey kak Ferhad boy decét, lenaw Kurdanda tenya cend Kurd dezanin be Kurdí binúsn, béguman ewan péman pédekenin u merhebayí le Ataturk u Reza Xan deken ke em netewe nezaneyan férí núsín be zimaní tir kirduwe, egína nexwéndewarí debúwe taybetmendí serekí em neteweye.

Dímane: Eger emro Kurdistanékí yekparce hebét u péwíst be yek elfubé u réziman u rénúsí Kurdí hebét, be le ber caw girtiní daníshtuwaní Kurdistan be elfubéy jiyawazewe, genjíne u méjhúy edebí Kurdí u herweha coniyetí ew elfubéyaney hemanin, be bawerí to ci jore elfubéyek bo Kurd bashtir degunjét?

Hashim: Min nazanim sibey ci debét u tuwanayí péshbíníshim niye. Eger ew egerey éwe basí deken wedíhat, ewe ew‌dem xawenrayaní ew serdem debé bírí lé bikenewe. éme le éstada dejhín u debét bír le éstaman bikeynewe u bizanín címan pédekirét. Be bawerí min le helumerjí éstada yekdestkirdiní zimaní Kurdí le barí rénúsewe karékí esteme. Ne layení siyasí u ne layení ku‌ltúrí u komellayetí em derfeteman pé nabexshin. Giring eweye ke bizanín híc elfubéyek qedasetí niye. Híc elfubéyek taybet be zimanékí diyaríkiraw niye. Le helumerjí nebúní dewlletí neteweyída nabé wa bír bikeynewe ke hebúní dú elfubé níshaney‌ béberíbúne le netewebún. Be bawerí min dekiré be laníkem pésheng u élítí Kurdí xoy férí xwéndinewe u núsín be herdú elfubé bikat. Bawer biken eme shitéke bo nimúne bo éme ke be elfubéy Aramí yan destkaríkirawí ‘Erebí denúsín u sharezayíman legel zimanékí Urúpayí heye, tenya cend katjhmér dexayené ke xoman férí rénúsí elfubéy Latíní bikeyn. Renge eme leber sharezanebúní Kurdekaní Bakúr be elfubéy ‘Erebí,‌ bo axéweraní Kurdí Bakúr zehmettir bé, bellam karék niye nekirét. ésta Kurd le qeder qewarey xoy ewendey amrazí rageyandiní gishtí ledestdaye ke eger bituwané be shéweyekí durust kelkyan lé wergiré, detuwané helumerjí lék nizíkkirdinewey zarawekan pitir desteber bikat. Ta ew jégaiyey degerétewe ser míratí ku‌ltúrí, le rojhgarí emroda em mírate be herdú elfubé berhem dét u kes boy niye ewey be elfubéy Latíní berhem dét be Kurdí nezanét yan be pécewane. Bo Kurdékí níshtimanperwer jiyawaziyek lem barewe le néwan Memed Uzún, Hesenè Meté, Cigerxwén, Firat Cewerí, ‘Ebdulla Peshéw, Shérko békes, ‘Etay Nehayí, Shérzad Hesen, Bextiyar ‘Elí u Helím Yusif da niye. Ewane sermayey em neteweyen u shéwaz u formí rénúsyan híc le giringí u Kurdibúnyan kem nakatewe.
Ta ew jégayey degerétewe ser míratí ku‌ltúrí péshúman ber le sedey Bístem, debé billém bedaxewe éme le barí cendayetiyewe xawení míratékí ewto nín ke billém natuwanín be salan em berhemane béníne ser rénúsí taze. Eme bo herdúk rénúseke waye. Axir xo Xaní mezin u Cizírí héjha u Nalí gewre be rénúsí emroy Kurdíyan nenúsíwe ke péman wabé idí her mindale medreseyekí em serdeme detuwané be hasaní biyanxwénétewe. Le barí capewe éme méjhúy kitébí capkirawman ber le sedey Bístem nagate sed kitéb. Hercí heye destinúse u debé sax kirénewe. Xo le Kurdayetíman kem nabétewe eger biléyn tewawí méjhúy pexshaní Kurdí ber le sedey Bístem le cend deqékí ayíní ténaperé. Ey bashe bo debé bo dasepandiní elfubéy dilxwazí xoman xellik bitirsénín u biléyn ke be recawkirdiní elfubéy Latíní mallman kawil debét u le míratí rabirdúman bé behre debín? Min pémwaye le jiyatí em herreshane ke dekiré biléyn binemay aydolojhíkíyan heye, bashtire bír le berhemhénaní komellék sercawey Kurdí bekelik bikeynewe. Min legel kak Ferhad tewaw hawram ke gileyí le deselatí Kurdí dekat lemerr siyasetí ferhengían. Akadémiyaí Kurd yaxud Korrí Zanyarí Kurd le ci kesanék pékhatún, cí deken, ké helíbjhardún, cende agadarí giriftekaní zimaní Kurdín? éme le dunyaí Inglísízimanda tenanet kitébékí férkirdiní Kurdíman bo‌ biyaníyan niye. Ew cend sercawe bawerpékirawey ke heshin eger be péwerí kak Ferhad biyanpéwín hí "ímpiriyalístanin". éme ferhengékí téruteselí yekzimane u dúzimaneman niye. éme le barí férkirdiní zimaní Kurdí be shéwey emroyí kollewarín. éme lékdanewey berheme kilasíkekaní Kurdíman le astí sifirdaye. éstash rave u sherhí Hejhar le Cizírí taqaneye, ew Hejharey kak Ferhad péy waye neydezaní foném jiye. Eger karekaní MacKenzie  u McCraus u Chyet  u Rodenko le xermaní zimaní Kurdí firrédeyn híc  naménétewe. éme shakarekaní edebí jíhaníman be Kurdí niye. Wergéraní em serdemey Kurdí sereray zorbúní le barí cilonayetiyewe karesate. Raste helley rénús heye, bes eme beshékí bicúkí késhey ziman u edebí Kurdiye u dekiré bebé tawanbarkirdiní xellik be nezan u nexwéndewar u jasús, carey bo bidozrétewe. Min rézim heye bo míratí ferhengí u edebíman. Bellam min hez dekem xawení núserék bim le ceshní Orhan Pamuk ke hercend degutiré le ku‌kultúrí xoy bégane kirawe, xulqénerí be bawerí min gewretirín shakargelí rojhhelate ke rojhawash shanazí péwedekat. Eger min núserékí wek Hídayetim heba, cawposhím dekird le hemú hellekaní núsíní "Bomí kwér" her‌wek con zanayaní éraní deyken. Eger béhelletirín berhemí duniyashman hebé, bellam le barí hizr u dahénanewe ewe nebú ke gelaní tir berhemyan hénawe, tenya detuwanín dilí xoman xosh keyn ke bebé helle denúsín. Min dilniyam eger kak Ferhad leser em bocúney súr bé, xeyrí xoy u cend hevalí xoy kesí tir nakewéte rízí rastnúsan; shiték ke le amajhekey ew bo ew cend néwey deyanjhmérét, derdekewét.

Dísanewe dellém destiníshankirdiní rénúsékí yekgirtú tenya yek le giriftekaní zimaní Kurdiye. Em girifte híc péwendí be zanist u zimanzaniyewe niye. Be watayekí tir natuwanín billéyn cunkí kak Ferhad rézimaní Kurdí dezané ewe bé helle denúsé u ewaney helle denúsn ewe rézimaní Kurdí na‌zanin. Shwéní taqí kirdinewey zaníní réziman u zimannasí zankoye u mirov debé lewé níshaní bidat ke dezané yan na. Tawanbar kirdiní xellik be nezaní be pishtíwaney em jore tégeyshtine le zimannasí karékí rewa niye. Ba basí destkew‌tekaní xwéndiní Kurdí le zankokaní derewey wilatísh her nekem u raygirim bo giftugoyekí dostaney tir le helumerjékí dostanetirda. Awatim eweye basgelí lem ceshne be pishúyekí akadémík araste bikirén u hemú hewllekan terxaní wedíhénaní nasnameyekí dèmokratíkí Kurdí bikirén. éme bo sazkirdiní nasnameyekí neteweyí péwístíman be "zanín" heye u debé em rastiye qebúl bikeyn ke zor le karwaní "zanist" dúrín. Ba aweke léll nekeyn!

Dísanísh sipas bo Dímane u sillaw bo xwénerewaní Dímane!

* * *
sazdaní dímane: Mejíd Ehmedí

Perawéz:
[1] Le cend pégey ínternétída be zarawey Kurmanjí Júrú leser qisekaní Ferhad Shakelí babet u bocún bilawkirawnetewe.

Tébíní:
– serdér péshniyazí Hashimí Ehmedzadeye.